Tập sống và nghĩ cùng thế giới

Sù “HçN NGUY£N” TRONG TRIÕT HäC

ph¹m quúnh ^(*)

Trong bµi viÕt nµy, t¸c gi¶ ®· ®­a ra nh÷ng ý kiÕn cña m×nh nh»m trao ®æi vÒ bµi viÕt cña t¸c gi¶ Vò Minh T©m cã tiªu ®Ò “TriÕt lý truyÒn thèng ë ViÖt Nam vÒ vò trô” trªn mét sè khÝa c¹nh, nh­ c¸ch hiÓu vµ sö dông c¸c kh¸i niÖm, ®¸nh gi¸ vÒ v¨n hiÕn ViÖt Nam hoÆc vÊn ®Ò ph­¬ng ph¸p luËn triÕt häc…     

µi TriÕt lý truyÒn thèng ë ViÖt Nam vÒ vò trô cña PGS,TS. Vò Minh T©m ®¨ng trªn T¹p chÝ TriÕt häc sè 1 (212) n¨m 2009, theo t«i, cã nhiÒu ®iÓm sai, kh¸i qu¸t l¹i cã hai c¸i sai lín: 1. Sai vÒ kiÕn thøc; 2. Sai vÒ nguyªn lý l«gÝc – lÞch sö. T«i xin ®i vµo ph©n tÝch vµ trao ®æi l¹i víi t¸c gi¶ tõng vÊn ®Ò.    

Mét lµ, sö dông sai kh¸i niÖm.

Kh¸i niÖm “Vò TRô LUËN - cosmology” (tiÕng Hy L¹p lµ “kosmo” nghÜa lµ thÕ giíi “world” vµ “logos” nghÜa lµ “nghiªn cøu”, “lý do c¬ b¶n”…)  Nghiªn cøu vÒ vò trô víi t­ c¸ch mét hÖ thèng cã lý trÝ vµ trËt tù; ‚ §«i khi ®­îc sö dông ®ång nghÜa víi thuËt ng÷ “SI£U H×NH HäC”: nghiªn cøu nh÷ng kh¸i niÖm phæ biÕn vµ tæng qu¸t nhÊt vÒ vò trô (kh«ng gian, thêi gian, vËt chÊt, biÕn ®æi, ®éng lùc, qu¶ng tÝnh, nh©n qu¶, vÜnh cöu…); ƒ Th­êng ®­îc hiÓu lµ mét nh¸nh cña khoa häc, ®Æc biÖt lµ thiªn v¨n häc, mét ngµnh khoa häc cè g¾ng ®­a ra nh÷ng gi¶ thuyÕt vÒ nguån gèc, cÊu tróc, ®Æc tÝnh vµ sù ph¸t triÓn cña vò trô vËt lý dùa trªn c¸c quan s¸t vµ ph­¬ng ph¸p khoa häc(1). 

Theo The shorter Routledge encyclopedia of phylosophy, thuËt ng÷ vò trô luËn cã ba c¸ch dïng chÝnh: tæng qu¸t nhÊt, nã chØ mét thÕ giíi quan (worldview), vÝ dô thÕ giíi quan cña ng­êi Maya. §Çu thÕ kû XVIII, ngay sau khi thuËt ng÷ nµy ra ®êi, Christian Wolff ®· sö dông nã ®Ó ph©n biÖt ranh giíi gi÷a vËt lý häc, mét ngµnh khoa häc kinh nghiÖm nghiªn cøu vÒ thÕ giíi vËt chÊt, vµ vò trô luËn, mét nh¸nh cña siªu h×nh häc víi quan hÖ víi b¶n chÊt h÷u h×nh theo khÝa c¹nh phæ biÕn nhÊt cña nã…(2).

Theo H¸n  - ViÖt tõ ®iÓn cña GS. §µo Duy Anh: “Bèn ph­¬ng trªn d­íi lµ vò, x­a qua nay l¹i gäi lµ trô”(3), nguyªn v¨n Hoµi Nam Tö viÕt: 往古 來 今 謂 之 宙、四 方 上 下 謂 之 宇 (V·ng cæ lai kim vÞ chi trô (thêi gian), tø ph­¬ng th­îng h¹ vÞ chi vò (kh«ng gian). Trang Tö viÕt: 有 實 而 無 乎 處 者 也、有 長 而 無 本标 解 宙 也。蓋以 宇 爲 空 間 之 義 、宙 爲 時 間 之 義 (H÷u thùc  nhi v« hå xø gi¶ d·, h÷u tr­êng nhi v« b¶n tiªu gi¶i trô d·. C¸i dÜ vò vi kh«ng gian chi nghÜa, trô vi thêi gian chi nghÜa). – Cã thùc mµ kh«ng cã chç nhÊt ®Þnh lµ vò vËy. Dµi mµ kh«ng cã ®Çu cuèi gèc ngän lµ trô vËy. V× vò cã nghÜa lµ kh«ng gian, trô cã nghÜa lµ thêi gian.

Nh­ vËy, theo quan niÖm cña ng­êi Trung Quèc, vò trô lµ sù thèng nhÊt gi÷a kh«ng gian vµ thêi gian. Víi nh÷ng néi hµm nh­ trªn, ng­êi Trung Quèc hoµn toµn cã lý khi dÞch thuËt ng÷ “Cosmology” b»ng thuËt ng÷ 宇 宙 論 – Vò trô luËn.

Kh¸i niÖm “b¶n thÓ luËn – ontology” (tiÕng Hy L¹p onta, nghÜa lµ “c¸c sù vËt tån t¹i thùc”, “thùc t¹i ch©n thùc”, vµ logos, nghÜa lµ “nghiªn cøu”, “lý do c¬ b¶n”…) cã thÓ hiÓu lµ:  Nghiªn cøu c¸c ®Æc tr­ng b¶n chÊt cña h÷u thÓ (being) tù th©n ph©n biÖt víi viÖc nghiªn cøu c¸c sù vËt tån t¹i riªng lÎ. H×nh thøc lý thuyÕt cña viÖc nghiªn cøu tån t¹i tù th©n lµ c©u hái: “Tån t¹i tù th©n lµ g×?”, “B¶n chÊt cña h÷u thÓ tù th©n lµ g×?”; ‚ Mét nh¸nh cña triÕt häc nghiªn cøu trËt tù vµ cÊu tróc cña thùc t¹i víi nghÜa réng nhÊt cã thÓ. ƒ Mét nh¸nh cña triÕt häc cè g¾ng: (a) miªu t¶ b¶n chÊt cña h÷u thÓ tèi th­îng (c¸i Duy nhÊt, c¸i TuyÖt ®èi,…); (b) chØ ra r»ng mäi sù vËt phô thuéc vµo nã v× nh÷ng hiÖn h÷u kh¸c; (c) chØ ra t¹i sao nh÷ng sù phô thuéc nµy ®­îc chøng minh trong thùc t¹i; vµ (d) quan hÖ gi÷a hµnh ®éng vµ t­ duy cña con ng­êi víi thùc t¹i nµy trªn nÒn t¶ng lÞch sö vµ c¸ nh©n;…(4)

Kh¸i niÖm “b¶n thÓ” cã nguån gèc tõ triÕt häc cæ trung ®¹i Trung Quèc. Tr­íc hÕt, vÒ mÆt ý nghÜa, c¸c triÕt gia Trung Quèc sö dông nhiÒu thuËt ng÷ kh¸c nhau ®Ó chØ ph¹m trï nµy. Trang Tö gäi lµ “b¶n c¨n 本根”, hoÆc “b¶n 本”; Hoµi Nam Tö gäi lµ “nhÊt 一”; §æng Träng Th­ gäi lµ “nguyªn 原”… §Õn thêi Tèng míi xuÊt hiÖn danh tõ “thÓ 體”, tøc “b¶n thÓ 本 體” trong t¸c phÈm ChÝnh M«ng cña Tr­¬ng Hoµnh Cõ(5). Thø hai, mÆc dï kh¸i niÖm “b¶n thÓ” xuÊt hiÖn trong triÕt häc Trung Quèc kh¸ sím, nh­ng nã kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt vÒ mÆt néi hµm víi kh¸i niÖm “b¶n thÓ” trong triÕt häc ph­¬ng T©y. Nh­ng dï sao nã vÉn gÇn gòi víi kh¸i niÖm “b¶n thÓ” cña triÕt häc ph­¬ng T©y h¬n lµ kh¸i niÖm “vò trô” ë gãc ®é nã ph¶n ¸nh sù suy t­ cña c¸c triÕt gia Trung Quèc vÒ nguån gèc cña “vò trô”. Nh÷ng yÕu tè b¶n thÓ cña vò trô v¹n vËt lµ “lý”, “khÝ”, “t©m”… ®· ®­îc c¸c triÕt gia Trung Quèc nhiÒu ®êi bµn b¹c, tranh luËn khiÕn chóng hÕt søc phong phó vÒ néi hµm lÉn bÒ dµy lÞch sö.(5)

Nh­ vËy, cã thÓ thÊy:  Nh÷ng ph¹m trï “lý”, “khÝ”, “®¹o”… mµ t¸c gi¶ bµi viÕt ®­a ra thuéc lÜnh vùc b¶n thÓ luËn chø kh«ng ph¶i vò trô luËn, vµ ®iÒu ®ã khiÕn néi dung bµi viÕt kh«ng phï hîp víi tiªu ®Ò; ‚ Nh÷ng ph¹m trï, kh¸i niÖm, nh­ “khÝ nhÊt nguyªn”, “khÝ hçn nguyªn”, “lý”, “®¹o”, “khÝ”… lµ nh÷ng ph¹m trï c¨n b¶n cña triÕt häc Trung Quèc. HÖ thèng kh¸i niÖm, ph¹m trï triÕt häc ®ã ®· ®­îc c¸c t¸c gia ViÖt Nam (vµ chØ c¸c bËc ®¹i trÝ thøc) tiÕp nhËn, häc tËp vµ xö lý nã theo quan ®iÓm cña m×nh mµ th«i. §iÒu ®ã kh«ng thÓ ®­îc xem lµ triÕt lý truyÒn thèng ë ViÖt Nam vÒ vò trô ®­îc.

Hai lµ, nhËn ®Þnh sai vÒ v¨n hiÕn ViÖt Nam.

T¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh: “Tr­íc khi ®Õn “thêi hiÖn ®¹i”, triÕt lý vÒ vò trô lµ thø “khoa häc” duy nhÊt (ngoµi ra kh«ng cßn thø khoa häc nµo kh¸c?) ®Ó con ng­êi ViÖt Nam tiÕp cËn tù nhiªn, x· héi, béc lé ý thøc, nhËn thøc cã tÝnh triÕt häc vÒ vò trô theo “hÖ quy chiÕu” ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ v¨n ho¸ d©n téc”(6). Theo nh÷ng lêi v¨n ®ã, ch¼ng lÏ d©n téc ViÖt Nam “khèn cïng” vÒ t­ duy lý luËn ®Õn nh­êng nµy ­? §©y lµ mét mÖnh ®Ò v« nghÜa, nÕu cã mét chót gäi lµ cã ý nghÜa th× ®ã lµ nhËn ®Þnh sai lÇm, h¹ thÊp trÝ tuÖ cña d©n téc ViÖt Nam. Cã thÓ dÉn ra rÊt nhiÒu cèng hiÕn cña c¸c nhµ khoa häc víi c¸c khoa häc thùc sù trong lÞch sö, nh­ to¸n häc cã L­¬ng ThÕ Vinh, Vò H÷u; y häc cã TuÖ TÜnh, H¶i Th­îng L·n ¤ng; v¨n häc cã NguyÔn Tr·i, NguyÔn Du; luËt häc cã Lª Th¸nh T«ng, NguyÔn V¨n Thµnh, Vò Trinh, TrÇn Hùu; sö häc cã Ng« SÜ Liªn, Phan Huy Chó… §ã ch¼ng ph¶i lµ nh÷ng khoa häc thÓ hiÖn n¨ng lùc nhËn thøc cña «ng cha ta trong viÖc tiÕp cËn tù nhiªn, x· héi hay sao?

Ba lµ, sai vÒ ph­¬ng ph¸p luËn triÕt häc.

Víi dông ý “m­în” c¸c ph¹m trï triÕt häc Trung Quèc ®Ó t¸i hiÖn hÖ thèng triÕt lý vÒ vò trô cña cha «ng ta, nh­ng chÝnh t¸c gi¶ ®· kh«ng “tiªu ho¸” næi c¸c ph¹m trï ®ã b»ng c¸c bËc tiÒn bèi, dÉn ®Õn ®Ó lé ra t¸c gi¶ cña nh÷ng ®o¹n luËn trong bµi viÕt. Cô thÓ, ë ®©y chÝnh lµ Lª Quý §«n(7) – “tøc cha «ng ta”, vµ GS. Cao Xu©n Huy trong Lêi giíi thiÖu(8). Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh t¸i hiÖn, t¸c gi¶ ®· vi ph¹m nguyªn t¾c l«gÝc vµ lÞch sö, thÓ hiÖn trong viÖc lång ghÐp vµ ®ång nhÊt H¸n Nho víi Tèng Nho; trong viÖc lång ghÐp PhËt gi¸o víi Nho gi¸o; trong viÖc “hiÖn ®¹i ho¸” “triÕt lý truyÒn thèng”; trong viÖc ®ång nhÊt mét c¸ nh©n (Lª Quý §«n) víi mét céng ®ång («ng cha ta). §äc tiÕp ®o¹n v¨n sau, chóng ta sÏ thÊy râ thªm ®iÒu ®ã: “§èi víi ng­êi ViÖt “tiÒn hiÖn ®¹i”… Sù tån t¹i nµy cña vò trô phô thuéc vµo b¶n chÊt, quy luËt vèn cã cña nã”. Nh÷ng luËn ®iÓm nµy lµ cña ng­êi ViÖt “tiÒn hiÖn ®¹i”? Kh«ng râ t¸c gi¶ lÊy c¸ch ph©n kú lÞch sö nµy ë ®©u? Chóng ta th­êng biÕt ®Õn c¸ch ph©n kú lÞch sö ®¹i thÓ lµ: cæ ®¹i, trung ®¹i, cËn ®¹i, hiÖn ®¹i. Kh«ng râ víi kh¸i niÖm “tiÒn hiÖn ®¹i”, t¸c gi¶ sÏ cho giai ®o¹n lÞch sö ViÖt Nam nµy b¾t ®Çu tõ ®©u vµ kÕt thóc ë ®©u?

C¶ hÖ thèng triÕt häc cæ ®iÓn §øc víi c¸c triÕt gia lõng lÉy, nh­ Kant, Hegel… ®¹i thÓ còng chØ viÕt ®Õn thÕ ®­îc th«i. Còng cÇn ph©n biÖt gi÷a viÖc sö dông nh÷ng kh¸i niÖm triÕt häc hiÖn ®¹i ®Ó c¾t nghÜa, gi¶i thÝch, chó gi¶i c¸c kh¸i niÖm truyÒn thèng hoÆc sö dông nh÷ng kh¸i niÖm triÕt häc ph­¬ng T©y ®Ó ®èi chiÕu, so s¸nh lµm s¸ng tá néi hµm cña c¸c kh¸i niÖm triÕt häc ph­¬ng §«ng víi viÖc ®­a vµo nh÷ng kh¸i niÖm triÕt häc cæ ®¹i, ph­¬ng §«ng nh÷ng néi hµm kh¸i niÖm hiÖn ®¹i, ph­¬ng T©y. §©y lµ c«ng viÖc mang tÝnh thñ ph¸p, nh­ng rÊt dÔ dÉn ®Õn sai lÇm. C.M¸c ®· tõng nãi: “Gi¶i phÉu con ng­êi lµ ch×a kho¸ ®Ó gi¶i phÉu con khØ”, nh­ng nÕu ®em nh÷ng hiÓu hiÓu biÕt vÒ gi¶i phÉu con ng­êi mµ g¸n cho con khØ th× vi ph¹m nguyªn t¾c “ng­êi ho¸ khØ” - tøc nguyªn t¾c l«gÝc vµ lÞch sö, mét yªu cÇu tèi thiÓu ®èi víi mét ng­êi lµm khoa häc.

Bèn lµ, hiÓu ch­a ®óng b¶n chÊt, diÔn biÕn c¸c ph¹m trï triÕt häc “lý”, “khÝ”, “®¹o” cña triÕt häc Trung Quèc.

Cã thÓ thÊy, c¸c ph¹m trï “lý 理”, “khÝ 氣”, “®¹o 道” ®· ®­îc “chÕ biÕn” l¹i néi hµm theo c¸ch hiÓu cña t¸c gi¶ chø kh«ng ph¶i nh­ nã vèn cã, cµng kh«ng ph¶i theo c¸ch hiÓu cña Lª Quý §«n. T¸c gi¶ viÕt: “VÒ b¶n thÓ cña vò trô, Th¸i cùc – KhÝ hçn nguyªn, tøc vËt chÊt, t¹o nªn vò trô”. Trong V©n ®µi lo¹i ng÷, Lª Quý §«n viÕt: 太極 者 一 氣 也 混 元 一 氣 也。 一 生 二、 二 生 四 以 成 萬 物是太極有一也 (Th¸i cùc lµ nhÊt khÝ(*), lµ hçn nguyªn nhÊt khÝ. Tõ sè mét sinh ra hai, hai sinh ra bèn, thµnh ra v¹n vËt; ThÕ lµ th¸i cùc vèn cã mét”)(9).

T¸c gi¶ luËn vÒ "KhÝ" nh­ sau: “KhÝ cã tr­íc v¹n vËt, sinh ra v¹n vËt vµ tån t¹i trong chóng, mçi sù vËt riªng lÎ ®Òu sinh thµnh tõ KhÝ vµ tån t¹i nhê KhÝ, trong KhÝ. KhÝ tån t¹i vÜnh h»ng nh­ng v« th­êng, biÕn ho¸ kh«n l­êng. Con ng­êi cã thÓ hiÓu ®­îc KhÝ th«ng qua hiÓu thÊu v¹n vËt trong vò trô vµ c¸i Lý cña chóng”(10). Kh«ng râ t¸c gi¶ c¨n cø vµo ®©u (v¨n b¶n nµo? t¸c gi¶ nµo?) ®Ó cho r»ng, ph¹m trï KhÝ thuéc triÕt lý truyÒn thèng cña «ng cha ta? Ta ®Òu biÕt, triÕt häc Trung Quèc cã ¶nh h­ëng kh«ng nhá ®Õn c¸c trÝ thøc ViÖt Nam trong lÞch sö. Nh÷ng nhµ Nho sau nµy ®Æc biÖt chÞu ¶nh h­ëng cña Tèng Nho víi nh÷ng ®¹i biÓu, nh­ Tr­¬ng Hoµnh Cõ (1017 – 1073), Tr×nh H¹o (1032 – 1085), Tr×nh Di (1033 – 1108), Chu Hy (1130 – 1200) vµ cña V­¬ng Phu Chi (1619 – 1692) thêi Minh….

Ph¹m trï “KhÝ” cã néi hµm v« cïng phøc t¹p, bëi diÔn biÕn cña nã trong lÞch sö triÕt häc Trung Quèc bÞ pha t¹p, biÕn thiªn nªn kh«ng thÓ nh×n nhËn mét c¸ch phiÕn diÖn, ®¬n nhÊt. Nh­ng trªn thùc tÕ, ph¹m trï KhÝ cã néi hµm vµ diÔn biÕn trong lÞch sö triÕt häc Trung Quèc kh¸c víi c¸ch hiÓu cña t¸c gi¶. VÒ mÆt néi hµm, KhÝ cã mÊy néi dung sau:  KhÝ lµ nguån gèc hoÆc b¶n thÓ cña v¹n vËt trong thÕ giíi tù nhiªn. KhÝ lµ thø vËt chÊt tinh vi, chuyÓn ®éng kh«ng ngõng, lµ c¬ së thèng nhÊt cña thiªn ®Þa v¹n vËt, lµ nguån gèc sinh thµnh cña v¹n vËt; ‚ KhÝ lµ nguyªn tè hoÆc chÊt liÖu cña tån t¹i kh¸ch quan; ƒ KhÝ lµ thùc thÓ kh¸ch quan cã ®éng th¸i c«ng n¨ng; „ KhÝ lµ vËt chÊt m«i giíi hoÆc m«i thÓ ®Çy ¾p trong vò trô; … KhÝ lµ sinh m¹ng cña con ng­êi; † KhÝ lµ phÈm cÊp ®¹o ®øc(11). VÒ mÆt diÔn biÕn:  Tõ thêi nhµ ¢n ®Õn thêi Xu©n Thu, KhÝ lµ v©n khÝ, ¢m – D­¬ng khÝ vµ xung khÝ; ‚ Thêi ChiÕn Quèc, KhÝ lµ khÝ h¹o nhiªn, lµ tinh khÝ; ƒ Thêi kú TÇn H¸n, KhÝ lµ nguyªn khÝ, tù nhiªn khÝ; „ Thêi kú Nam B¾c triÒu, KhÝ lµ khÝ h÷u v«; … Thêi Tuú §­êng, KhÝ lµ khÝ cña PhËt m«n (tøc khÝ), khÝ cña §¹o m«n (thÇn khÝ); † Thêi kú L­ìng Tèng, KhÝ lµ khÝ cña Lý; ‡ Thêi kú Nguyªn Minh, KhÝ lµ l­¬ng tri. ˆ Thêi kú Minh Thanh, KhÝ lµ khÝ b¶n thÓ; ‰ Thêi cËn ®¹i cña Trung Quèc sau chiÕn tranh Nha phiÕn, KhÝ lµ quang, lµ ®iÖn, lµ chÊt ®iÓm(12).

Kh«ng râ ph¹m trï KhÝ mµ t¸c gi¶ Vò Minh T©m ®Ò cËp ®Õn thuéc giai ®o¹n nµo, mang néi hµm nµo? Mét lÇn n÷a, chóng ta thÊy t¸c gi¶ ®· kh«ng tu©n thñ nguyªn t¾c l«gÝc vµ lÞch sö trong viÖc xem xÐt sù vËn ®éng cña c¸c ph¹m trï triÕt häc. §iÒu nµy kÐo dµi trong suèt bµi viÕt, nh÷ng dÉn chøng d­íi ®©y sÏ tiÕp tôc chøng minh ®iÒu ®ã.

§o¹n sau ®©y t¸c gi¶ luËn vÒ Lý 理: “Lý lµ c¸i thùc h÷u ë trong khÝ, thuéc tÝnh cña khÝ. Nãi theo thuËt ng÷ hiÖn ®¹i, Lý lµ c¸i thuéc quy luËt, nguyªn lý, quy t¾c, trËt tù cã tÝnh chung nhÊt, phæ biÕn nhÊt cña mäi sù vËt, cña vò trô nãi chung; nã tån t¹i võa h»ng th­êng (®é th­êng, bÊt biÕn), võa v« th­êng (chuyÓn ho¸, biÕn ®æi)”. Tr­íc hÕt, nãi vÒ nghÜa cña mÊy tõ: v« th­êng, h»ng th­êng. V« th­êng: lóc cã lóc kh«ng, biÕn cè bÊt th×nh l×nh ®Õn; ®èi lËp víi v« th­êng lµ th­êng h»ng (chø kh«ng ph¶i h»ng th­êng): bÊt biÕn, lóc nµo còng nh­ lóc nµo, bÒn l©u. Quy luËt, nguyªn lý, quy t¾c lµ c¸i bÊt biÕn, æn ®Þnh mµ t¸c gi¶ luËn thµnh võa h»ng th­êng, võa v« th­êng? ThÕ cã cßn lµ quy luËt n÷a kh«ng?(12)

TiÕp ®Õn, néi hµm cña ph¹m trï Lý, trong triÕt häc Trung Quèc kh«ng ®¬n thuÇn nh­ vËy. Còng gièng nh­ ph¹m trï KhÝ, ph¹m trï “Lý #” cã néi hµm rÊt réng vµ cã lÞch sö diÔn biÕn ®a d¹ng. Nãi v¾n t¾t, vÒ mÆt néi hµm, Lý cã mÊy néi dung sau:  Lý lµ b¶n thÓ hoÆc c¨n cø tån t¹i cña v¹n vËt tù nhiªn trong trêi ®Êt; ‚ Lý lµ quy luËt cña sù vËt; ƒ Lý lµ ý thøc chñ thÓ; „ Lý lµ quan niÖm, nguyªn t¾c quy ph¹m lu©n lý, ®¹o ®øc(13). Theo NguyÔn HiÕn Lª vµ Gi¶n Chi, ch÷ Lý cã hai nghÜa: mét lµ h×nh thøc vµ hai lµ quy luËt. Víi nghÜa quy luËt, l¹i cã thÓ chia thµnh ba:  Quy luËt riªng cho mçi vËt – gäi lµ th­êng t¾c; ‚ Quy luËt chung cho tÊt c¶ mäi vËt – gäi lµ trËt tù, ®iÒu lý; ƒ Quy luËt ®Ó mçi vËt c¨n cø vµo ®ã mµ sinh thµnh – gäi lµ c¸i “së dÜ nhiªn”(14).

VÒ mÆt diÔn biÕn:  Thêi Xu©n Thu, Lý lµ lý v¨n, lý trÞ; ‚ Thêi ChiÕn Quèc, lý lµ nghÜa lý, thiªn lý; ƒ Thêi TÇn H¸n, Lý lµ lý danh; „ Thêi Nguþ TÊn, Nam B¾c triÒu, Lý lµ lý huyÒn; … Thêi Tuú §­êng, Lý lµ sù “viªn dung, t­¬ng hµm”; † Thêi L­ìng Tèng, Lý lµ thiªn lý, vµ lý thùc; ‡ Thêi Nguyªn Minh, Lý tøc T©m, T©m tøc Lý; ˆ Gi÷a thêi Minh – Thanh, Lý lµ lý cña KhÝ; ‰ Thêi cËn ®¹i cña Trung Quèc sau chiÕn tranh nha phiÕn, Lý lµ c«ng lý(15).

Nh­ vËy, ph¹m trï Lý, trong tr­êng ph¸i Lý b¶n luËn, th× nã lµ b¶n thÓ, nh­ng trong tr­êng ph¸i KhÝ b¶n luËn, th× nã lµ quy luËt… Râ rµng, t¸c gi¶ ®· theo quan ®iÓm KhÝ b¶n luËn – quan ®iÓm cña Lª Quý §«n còng vËy. Nh­ng Lª Quý §«n ®· kh«ng liªn hÖ gi÷a Lý vµ §¹o nh­ t¸c gi¶. T¸c gi¶ viÕt: “Nhê nhËn thøc ®­îc Lý, con ng­êi míi t×m ra, t¹o nªn c¸i Ph¶i, c¸i §óng, c¸i §Ñp ®Ó cã ®­îc §¹o. Trªn danh nghÜa, §¹o lµ c¸i vèn cã cña vò trô, nh­ng thùc chÊt, nã lµ nhËn thøc chñ quan cña ý thøc x· héi, “ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi, do tån t¹i x· héi quyÕt ®Þnh”, lµ s¶n phÈm cña nh÷ng quan niÖm chÝnh trÞ, hÖ t­ t­ëng ph¸p quyÒn, ®¹o ®øc, thÈm mü, t«n gi¸o trong mét ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi, v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh….”. §äc ®Õn ®©y vµ mét sè c©u tiÕp sau, ta thÊy: mét lµ, lèi lËp luËn luÈn quÈn; hai lµ, d­êng nh­ t¸c gi¶ ®ang ®ång nhÊt ph¹m trï §¹o víi ph¹m trï “th­îng tÇng kiÕn tróc” cña triÕt häc M¸c. Kh«ng râ t¸c gi¶ c¨n cø vµo ®©u ®Ó diÔn ®¹t r»ng, “nh×n chung, §¹o ®­îc ph©n biÖt thµnh ®¹o trêi ®Êt (tøc ®¹o trêi) vµ ®¹o ng­êi (tøc ®¹o lµm ng­êi). §¹o trêi lµ h×nh th¸i cao nhÊt, chung nhÊt, phæ biÕn nhÊt cña §¹o; trong ®ã, bao gåm nh÷ng yÕu tè, chuÈn mùc, gi¸ trÞ x· héi ®ßi hái mçi c¸ nh©n vµ toµn céng ®ång x· héi ph¶i tu©n theo trong mäi quan hÖ x· héi vµ quan hÖ cña con ng­êi víi tù nhiªn, ®Æc biÖt lµ trong mèi quan hÖ cña mäi ng­êi víi vËn mÖnh cña d©n téc, quèc gia…”. T¸c gi¶ kÕt luËn: “Nh­ vËy, §¹o lµ s¶n phÈm cña x· héi (cã bao gåm ®¹o Trêi kh«ng? NÕu cã, ®¹o Trêi lµ g×? §¹o Trêi lµ s¶n phÈm cña x· héi? – tøc con ng­êi sinh ra ®¹o Trêi – theo l«gÝc tr×nh bµy cña t¸c gi¶ Vò Minh T©m, «ng cha ta ®· r¬i vµo chñ nghÜa duy t©m chñ quan!!!) biÓu hiÖn nhu cÇu, lîi Ých vµ môc ®Ých, lý t­ëng x· héi nh»m ®iÒu hßa, ®iÒu chØnh, æn ®Þnh thùc tr¹ng céng ®ång d©n téc vµ c¸c quan hÖ x· héi hiÖn thùc”(16).

Trong triÕt häc Trung Quèc, ph¹m trï “§¹o 道” cã néi hµm rÊt réng vµ cã lÞch sö diÔn biÕn ®a d¹ng. ë ®©y, chØ xin nªu mét c¸ch tãm t¾t ®Ó kh¼ng ®Þnh r»ng, t¸c gi¶ ®· hiÓu kh«ng ®Çy ®ñ vÒ ph¹m trï §¹o. VÒ mÆt néi hµm, ph¹m trï §¹o cã nh÷ng hµm nghÜa sau:  §¹o lµ b¶n thÓ hay b¶n nguyªn thÓ cña v¹n vËt trong trêi ®Êt, chØ vÒ c¸i siªu nghiÖm mµ c¸c gi¸c quan kh«ng thÓ ®¹t tíi ®­îc, lµ hiÖn t­îng tù nhiªn, lµ c¸i “së dÜ nhiªn” ®»ng sau c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn; ‚ §¹o lµ mèi liªn hÖ néi t¹i, cÊu thµnh c¸c yÕu tè c¬ b¶n cña sù vËt; ƒ §¹o lµ quy luËt cña sù vËt, chØ mèi liªn hÖ b¶n chÊt, tÊt nhiªn vµ æn ®Þnh vèn cã cña sù vËt; „ §¹o lµ qu¸ tr×nh vËn ®éng biÕn ho¸; … §¹o lµ nguyªn t¾c chÝnh trÞ, lµ quy ph¹m ®¹o ®øc, lu©n lý, trÞ quèc vµ xö thÕ”(17). VÒ mÆt diÔn biÕn:  Tõ thêi ¢n tíi thêi Xu©n Thu, §¹o lµ con ®­êng, lµ ph­¬ng ph¸p, lµ quy luËt; ‚ Thêi ChiÕn Quèc, §¹o lµ thiªn ®¹o (quy luËt tù nhiªn, ¢m – D­¬ng, C­¬ng – Nhu)  vµ nh©n ®¹o (quy luËt x· héi); ƒ Thêi kú TÇn H¸n, §¹o lµ Th¸i nhÊt; „ Thêi kú Nguþ TÊn, Nam B¾c triÒu, §¹o lµ ®¹o h­ v« (h­ v« chi ®¹o); … Thêi Tuú §­êng, §¹o lµ ®¹o PhËt; † Thêi L­ìng Tèng, §¹o lµ ®¹o cña Lý; ‡ Thêi kú Nguyªn Minh, §¹o lµ ®¹o cña T©m; ˆ Gi÷a thêi Minh vµ Thanh, §¹o lµ ®¹o cña KhÝ; ‰ Thêi cËn ®¹i cña Trung Quèc sau chiÕn tranh nha phiÕn, §¹o lµ chñ nghÜa nh©n ®¹o(18). 

Cã thÓ thÊy, t¸c gi¶ võa hiÓu sai, võa hiÓu kh«ng ®Çy ®ñ vÒ ph¹m trï §¹o. VËy mµ l¹i quy cho «ng cha ta triÕt lý nh­ thÕ? H¬n n÷a, mèi liªn hÖ gi÷a Lý vµ §¹o trong lÞch sö triÕt häc Trung Quèc ®©u cã nh­ t¸c gi¶ viÕt. NÕu cã sù quan hÖ th× chØ lµ sù giao nhau vÒ mÆt néi hµm (cïng lµ kh¸i niÖm chØ b¶n thÓ, cïng lµ kh¸i niÖm chØ quy luËt…) chø kh«ng ph¶i lµ sù quan hÖ theo nghÜa lµ tiÒn ®Ò – hÖ qu¶ cña nhau.

Tõ gãc ®é l«gÝc häc mµ xem xÐt, tÊt c¶ nh÷ng luËn cø vµ luËn chøng t¸c gi¶ ®­a ra ®Òu kh«ng chÝnh x¸c, ®iÒu ®ã cho thÊy, nh÷ng quan niÖm vÒ vò trô ®· ®­îc t¸c gi¶ vay m­în vµ g¸n nî cho «ng cha ta kh«ng thÓ cã “tÝnh thùc tiÔn vµ gi¸ trÞ thùc tiÔn” ®Ó “®ãng vai trß lµ mét trong nh÷ng nh©n tè, yÕu tè cña sù ph¸t triÓn ®êi sèng tinh thÇn cña d©n téc ViÖt Nam tõ x­a cho ®Õn nay”(19).

5. KÕt luËn

Tãm l¹i, kÕt cÊu, néi dung cña bµi viÕt lµ mét sù “hçn nguyªn”, nh­ng kh«ng ph¶i lµ “hçn ®én, nguyªn thñy”, mµ lµ “hçn t¹p vµ ®a nguyªn”. Hçn t¹p lµ bëi sù pha trén cña rÊt nhiÒu thø quan niÖm, ®a nguyªn lµ bëi nã cã qu¸ nhiÒu nguån gèc. Víi tham väng t¸i hiÖn l¹i quan niÖm truyÒn thèng cña «ng cha ta vÒ vò trô ®Ó tõ ®ã, kh¼ng ®Þnh nã lµ “nh©n tè quan träng gãp vµo sù ph¸t triÓn ®êi sèng tinh thÇn cña d©n téc ViÖt Nam, lµ mét m¹ch tinh huyÕt lµm nªn thÇn khÝ v¨n hãa ph­¬ng §«ng”(20), t¸c gi¶ ®· bÊt chÊp nguån gèc cña nh÷ng chÊt liÖu, bÊt chÊp kÕt cÊu, g¸n cho «ng cha ta nh÷ng ®iÒu kh«ng cã. Chóng ta cã vò trô luËn hay kh«ng? Cã b¶n thÓ luËn hay kh«ng? Néi hµm cña kh¸i niÖm "triÕt lý truyÒn thèng" lµ g×? C©u hái nµy dµnh l¹i cho PGS,TS.Vò Minh T©m.

Víi tinh thÇn: “Nh÷ng g× cña Chóa tr¶ l¹i cho Chóa, nh÷ng g× cña Ceasar tr¶ l¹i Ceasar” vµ c©u nãi bÊt hñ cña Aristotle: “T«i yªu thÇy, nh­ng t«i cßn yªu ch©n lý h¬n”, t«i m¹nh d¹n viÕt vµi dßng s¬ l­îc ®Ó trao ®æi, gãp ý víi t¸c gi¶.q

                 

---

(*) TiÕn sÜ, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc.

(1) Peter A.Angeles: Dictionary of Philosophy, Barnes & Noble Books A Division of Harper & Row Publishers, 1981, p.50.

(2) Edward Craig (edited): The shorter Routledge encyclopedya of phylosophy, Routledge, New York, 2007, p.150.

(3) §µo Duy Anh. H¸n - ViÖt tõ ®iÓn. Nxb Minh T©n, Paris, 1951, tr.567.

(4) Peter A. Angeles. Ibid., p.198.

(5) Xem: Gi¶n Chi vµ NguyÔn HiÕn Lª. §¹i c­¬ng triÕt häc Trung Quèc t.1. Nxb Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 1992, tr.133.

(6) Vò Minh T©m. TriÕt lý truyÒn thèng ë ViÖt Nam vÒ vò trô. T¹p chÝ TriÕt häc, sè 1 (212), th¸ng 1 - 2009, tr.48.

(7) Kh«ng khã ®Ó chøng minh r»ng, t¸c gi¶ ®· m­în t­ t­ëng cña Lª Quý §«n vÒ Lý – KhÝ viÕt trong V©n ®µi lo¹i ng÷ ®Ó kh¸i qu¸t vÒ “TriÕt lý truyÒn thèng ë ViÖt Nam vÒ vò trô”. Trong ph¹m vi bµi viÕt, chóng t«i kh«ng dÉn ra nh÷ng ®o¹n, c©u ®iÓn h×nh mµ chØ ®­a ra kÕt luËn, nhËn ®Þnh mµ th«i.

(8) Lª Quý §«n. V©n ®µi lo¹i ng÷ (TrÇn V¨n Gi¸p biªn dÞch vµ kh¶o thÝch, Cao Xu©n Huy viÕt Lêi giíi thiÖu). Nxb V¨n ho¸, 1961, t.1, tr.53.

(*) Trong hai b¶n dÞch, mét cña TrÇn V¨n Gi¸p, mét cña T¹ Quang Ph¸t, ®Òu dÞch: "太 極 者 一 氣 也 混 元 一 氣 也 nghÜa lµ: Th¸i cùc lµ mét khÝ, mét khÝ hçn nguyªn”. Nh­ng theo t«i, ph¶i dÞch lµ: “Th¸i cùc lµ nhÊt khÝ, lµ hçn nguyªn nhÊt khÝ” míi nãi ®óng tinh thÇn triÕt häc cña c©u nµy, v× nhÊt khÝ (一 氣)  lµ mét kh¸i niÖm triÕt häc ®· ®­îc sö dông trong trµo l­u Lý häc Tèng Minh. TriÕt gia thêi Minh lµ Ngôy HiÖu (1483 – 1543) ®· viÕt: “NhÊt khÝ hçn lu©n, sung t¸i l­u hµnh, thÓ canh v« nhÞ”, hoÆc: “NhÊt khÝ ®¹i ph©n chi t¸c vi ©m d­¬ng, tiÓu ph©n chi t¸c vi ngò hµnh”… (Tr­¬ng LËp V¨n (chñ biªn): TriÕt häc ph­¬ng §«ng – KhÝ, Nxb Khoa häc x· héi, 1998, tr.424. T¹ Phó Chinh, NguyÔn V¨n §øc dÞch). Ghi chÐp vÒ Lý – KhÝ cña Lª Quý §«n trong V©n §µi lo¹i ng÷ cã mét sè ®iÓm t­¬ng ®ång víi Ngôy HiÖu.    

(9) Lª Quý §«n. V©n ®µi lo¹i ng÷. Nxb V¨n ho¸, 1961, tËp 1, tr.53. TrÇn V¨n Gi¸p biªn dÞch vµ kh¶o thÝch. Tham kh¶o b¶n dÞch cña T¹ Quang Ph¸t, Sµi Gßn, 1972.

(10) Vò Minh T©m. S®d., T¹p chÝ TriÕt häc, sè 1 (212), th¸ng 1 - 2009, tr.49.

(11) Tr­¬ng LËp V¨n (chñ biªn). TriÕt häc ph­¬ng §«ng - KhÝ. T¹ Phó Chinh, NguyÔn V¨n §øc dÞch. Nxb Khoa häc x· héi, 1998, tr.19-22.

(12) Tr­¬ng LËp V¨n (chñ biªn). S®d., tr.22-38.

(13)  Tr­¬ng LËp V¨n (chñ biªn). S®d., tr.14-15.

(14) Gi¶n Chi vµ NguyÔn HiÕn Lª. §¹i c­¬ng triÕt häc Trung Quèc. Nxb Thµnh phè Hå ChÝ Minh, Q1, 1992, tr.203–204.

(15) Tr­¬ng LËp V¨n (chñ biªn). S®d., tr.16-27.

(16) Vò Minh T©m. S®d., T¹p chÝ TriÕt häc, sè 1 (212), th¸ng 1 - 2009, tr.50.

(17) Tr­¬ng LËp V¨n (chñ biªn). S®d., tr.12-13.

(18) Tr­¬ng LËp V¨n (chñ biªn). S®d., tr.14-25.

(19) Vò Minh T©m. S®d., T¹p chÝ TriÕt häc, sè 1 (212), th¸ng 1 - 2009, tr.51.

(20) Vò Minh T©m. S®d., T¹p chÝ TriÕt häc, sè 1 (212), th¸ng 1 - 2009, tr.50.