VỀ

VÒ t­ t­ëng triÕt häc

CñA NGUYÔN TR·I

Do·n ChÝnh^(*)

Tr­íc khi ®i s©u vµo ph©n tÝch nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc c¬ b¶n vµ ®Æc s¾c cña NguyÔn Tr·i - nhµ chÝnh trÞ, nhµ qu©n sù tµi n¨ng, nhµ v¨n hãa, t­ t­ëng kiÖt xuÊt cña d©n téc ViÖt Nam ë cuèi thÕ kû XIV, ®Çu thÕ kû XV, bµi viÕt chØ ra nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn cña nh÷ng t­ t­ëng Êy. TiÕp theo, bµi viÕt kh¶o s¸t t­ t­ëng triÕt häc cña NguyÔn Tr·i ë ba l¸t c¾t: 1/ Quan ®iÓm cña NguyÔn Tr·i vÒ thiªn mÖnh, vÒ trêi ®Êt vµ con ng­êi; 2/ T­ t­ëng cña NguyÔn Tr·i vÒ nh©n nghÜa, ®Æc biÖt lµ t­ t­ëng vÒ d©n vµ vai trß cña d©n; 3/ Quan niÖm cña NguyÔn Tr·i vÒ thêi. Cuèi cïng, bµi viÕt nhÊn m¹nh r»ng, Èn chøa ®»ng sau hÖ thèng c¸c quan ®iÓm ®ã cña NguyÔn Tr·i chÝnh lµ "chñ nghÜa yªu n­íc truyÒn thèng ViÖt Nam" ®· "®­îc ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao".

rong tiÕn tr×nh lÞch sö dùng n­íc vµ gi÷ n­íc, d©n téc ta ®· s¶n sinh ra biÕt bao anh hïng, nhµ t­ t­ëng xuÊt s¾c, l·nh tô vÜ ®¹i lµm r¹ng danh ®Êt n­íc. Trong sè nh÷ng anh hïng, nhµ t­ t­ëng Êy, ë thÕ kû XV, NguyÔn Tr·i (1380-1442) næi lªn nh­ mét ng«i sao s¸ng. ¤ng kh«ng chØ lµ mét nhµ chÝnh trÞ, nhµ qu©n sù tµi n¨ng, mµ cßn lµ mét nhµ t­ t­ëng kiÖt xuÊt. Nãi vÒ NguyÔn Tr·i, cè Thñ t­íng Ph¹m V¨n §ång ®· viÕt: “NguyÔn Tr·i, ng­êi anh hïng d©n téc, v¨n vâ song toµn, v¨n lµ chÝnh trÞ, chÝnh trÞ cøu n­íc cøu d©n, néi trÞ, ngo¹i giao, “më nÒn th¸i b×nh mu«n thuë, röa nçi thÑn ngµn thu” (B×nh Ng« ®¹i c¸o), vâ lµ qu©n sù: chiÕn l­îc vµ chiÕn thuËt, “yÕu ®¸nh m¹nh, Ýt ®Þch nhiÒu,… th¾ng hung tµn b»ng ®¹i nghÜa” (B×nh Ng« ®¹i c¸o); v¨n vµ vâ ®Òu lµ vâ khÝ, m¹nh nh­ vò b·o, s¾c nh­ g­¬m dao”(1). T­ t­ëng cña «ng thÓ hiÖn râ nÐt trong nhiÒu t¸c phÈm ®Ó l¹i cho ®êi sau, nh­ Qu©n trung tõ mÖnh tËp, B×nh Ng« ®¹i c¸o, øc Trai thi tËp, Quèc ©m thi tËp, D­ ®Þa chÝ, Lam S¬n thùc lôc, Ngäc ®­êng di c¶o, LuËt th­, Giao tù ®¹i lÔ, Th¹ch kh¸ch hå, Phó nói ChÝ Linh, ChuyÖn cò vÒ B¨ng Hå tiªn sinh vµ mét sè bµi chiÕu, biÓu mµ «ng ®· thay vua Lª Th¸i Tæ viÕt. (1)

T­ t­ëng triÕt häc cña NguyÔn Tr·i lµ mét bé phËn cÊu thµnh, ®¸nh dÊu mét giai ®o¹n ph¸t triÓn quan träng trong lÞch sö t­ t­ëng ViÖt Nam. Nã thÓ hiÖn t­ duy s©u réng, nh¹y bÐn cña «ng tr­íc nh÷ng biÕn ®éng ë thêi TrÇn - Hå vµ thêi kú Lam S¬n khëi nghÜa. T×m hiÓu t­ t­ëng triÕt häc cña NguyÔn Tr·i, mét mÆt, gãp phÇn vµo c«ng viÖc ngµy cµng lµm s¸ng tá ch©n dung NguyÔn Tr·i - mét c«ng viÖc cßn l©u dµi; mÆt kh¸c, gãp phÇn kh¼ng ®Þnh quan ®iÓm ®óng ®¾n cña §¶ng ta vÒ viÖc x©y dùng mét nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, víi ph­¬ng ch©m: “Di s¶n v¨n hãa lµ tµi s¶n v« gi¸, g¾n kÕt céng ®ång d©n téc, lµ cèt lâi cña b¶n s¾c d©n téc, c¬ së ®Ó s¸ng t¹o nh÷ng gi¸ trÞ míi vµ giao l­u v¨n hãa. HÕt søc coi träng b¶o tån, kÕ thõa, ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng (b¸c häc vµ d©n gian), v¨n hãa c¸ch m¹ng, bao gåm c¶ v¨n hãa vËt thÓ vµ phi vËt thÓ”(2).

NguyÔn Tr·i lµ mét nhµ t­ t­ëng, nh­ng «ng kh«ng tr×nh bµy quan ®iÓm cña m×nh thµnh mét häc thuyÕt cã tÝnh hÖ thèng nµo ®ã, mµ tõ hiÖn thùc lÞch sö ®Çy s«i ®éng cña d©n téc cuèi thÕ kû XIV - ®Çu thÕ kû XV, «ng ®· suy xÐt, triÕt lý vÒ nã ®Ó tõ ®ã, soi räi vµo sù nghiÖp “nh©n nghÜa”, “an d©n”, “röa nçi hËn ngµn thu”, “më nÒn th¸i b×nh mu«n thuë” cho d©n téc. Cho nªn, t­ t­ëng triÕt häc cña «ng mang ®Ëm h¬i thë cña cuéc sèng, hßa lÉn vµ Èn chøa ®»ng sau c¸c lÜnh vùc t­ t­ëng kh¸c, nh­ chÝnh trÞ, qu©n sù, ngo¹i giao, v¨n ch­¬ng… VÒ vÊn ®Ò nµy, mét nhµ nghiªn cøu ®· viÕt: “TriÕt lý nh©n nghÜa cña NguyÔn Tr·i cuèi cïng ch¼ng qua lµ lßng yªu n­íc th­¬ng d©n, c¸i nh©n, c¸i nghÜa cuèi cïng ch¼ng qua lµ phÊn ®Êu ®Õn cïng chèng ngo¹i x©m, diÖt tµn b¹o, v× ®éc lËp cña n­íc, h¹nh phóc cña d©n”(3).

Mçi nh©n vËt lÞch sö nãi chung, mçi nhµ t­ t­ëng nãi riªng ®Òu lµ sù kÕt tinh tinh hoa ®Êt n­íc, d©n téc vµ thêi ®¹i hä, nh­ C.M¸c ®· viÕt: “C¸c triÕt gia kh«ng mäc lªn nh­ nÊm tõ tr¸i ®Êt, hä lµ s¶n phÈm cña thêi ®¹i cña m×nh, cña d©n téc m×nh, mµ dßng s÷a tinh tÕ nhÊt, quý gi¸ vµ v« h×nh ®­îc tËp trung l¹i trong nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc”(4). Thùc vËy, cuéc ®êi, sù nghiÖp vµ t­ t­ëng cña NguyÔn Tr·i g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn cña d©n téc ViÖt Nam cuèi thÕ kû XIV vµ nöa ®Çu thÕ kû XV, qua sù biÕn ®æi dån dËp cña lÞch sö. §ã lµ qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn tõ nhµ TrÇn sang nhµ Hå; sau ®ã lµ sù x©m l­îc cña giÆc Minh vµ cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh b»ng khëi nghÜa Lam S¬n gian khæ nh­ng th¾ng lîi vÎ vang, më ®Çu cho c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n­íc cña mét triÒu ®¹i míi - triÒu ®¹i Lª S¬. ChÝnh nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ ®iÒu kiÖn lÞch sö - x· héi thêi Êy ®· lµm nªn NguyÔn Tr·i - mét nhµ v¨n hãa, mét nh©n vËt lÞch sö kiÖt xuÊt ®Çu thÕ kû XV cña d©n téc ViÖt Nam.

1. VÒ tiÒn ®Ò lý luËn cña t­ t­ëng NguyÔn Tr·i. Qua c¸c t¸c phÈm v¨n th¬ cña NguyÔn Tr·i, chóng ta thÊy, t­ t­ëng cña «ng tr­íc hÕt chÞu ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o. Cô thÓ, ®ã lµ t­ t­ëng cña Nho gi¸o vÒ thiªn mÖnh, trung dung, tam c­¬ng, ngò th­êng, t­ t­ëng vÒ nh©n nghÜa… Nh­ng, t­ t­ëng Nho gi¸o cña NguyÔn Tr·i lµ mét thø “Nho häc khai phãng”, mang nhiÒu néi dung v­ît lªn trªn Nho gi¸o chÝnh thèng, kh«ng ph¶i Nho gi¸o cã tÝnh kinh viÖn, vong b¶n cña bän “b¹ch diÖn th­ sinh”. Bëi lÏ, cuéc ®êi vµ t©m hån NguyÔn Tr·i lu«n g¾n víi thùc tiÔn nãng báng cña x· héi ViÖt Nam håi cuèi thÕ kû XIV, ®Çu thÕ kû XV. ¤ng lu«n tr¨n trë vÒ sù tån vong cña d©n téc víi lßng yªu n­íc ch¸y báng vµ th­¬ng d©n tha thiÕt.

Bªn c¹nh ®¹o lý Nho gi¸o, NguyÔn Tr·i cßn thÊm nhuÇn triÕt lý PhËt gi¸o víi ®øc hiÕu sinh, khoan dung, b¸c ¸i vµ tõ bi: “Th©n ®· hÕt lôy th©n nªn nhÑ; Bôt Êy lµ lßng bôt h¸ cÇu” (Quèc ©m thi tËp, M¹n thuËt); “thÇn vò kh«ng giÕt”, “tá lßng hiÕu sinh”(5). Vµ, trªn thùc tÕ, NguyÔn Tr·i ®· xin Lª Lîi tha cho m­êi v¹n qu©n Minh khi chóng b¹i trËn. Trong B×nh Ng« ®¹i c¸o, cïng víi viÖc lªn ¸n sù tµn b¹o tét cïng cña qu©n thï, NguyÔn Tr·i cßn biÓu lé tÊm lßng yªu th­¬ng bao la cña m×nh kh«ng chØ ®èi víi con ng­êi, víi d©n chóng, mµ cßn ®èi víi c¶ loµi vËt: “NhiÔu d©n, thiÕt huyÒn léc chi h·m tÞnh. §iÓn vËt chøc thóy cÇm chi vâng la. C«n trïng th¶o méc giai bÊt ®¾c dÜ to¹i kú sinh 擾民,設玄鹿之陷阱.殄物,織翠禽之罔.昆虫草木,皆不得以遂其生- NhiÔu d©n, ®µo hÇm bÉy h­¬u ®en. H¹i vËt, ch¨ng l­íi b¾t chim, cá c©y s©u bä, kh«ng loµi nµo ®­îc tháa sèng cßn”(6).

Cïng víi Nho vµ PhËt, NguyÔn Tr·i cßn chÞu ¶nh h­ëng cña t­ t­ëng L·o - Trang, ®ã lµ lßng “thanh tÜnh v« vi”, nhµn t¶n, ung dung tù t¹i, kh«ng mµng danh lîi cña «ng. Trong Quèc ©m thi tËp, tõ an nhµn, yªn phËn ®­îc «ng nh¾c ®Õn rÊt nhiÒu lÇn, ch¼ng h¹n: “Khø ph¹ phån hoa ®¹p nhuyÔn trÇn. NhÊt lª nham b¹n kh¶ tµng th©n 去怕蘩花踏軟塵,一犁岩畔可藏身 - Bá chèn phån hoa, l¸nh tôc trÇn. Cµy s©u m¶nh ruéng ®­îc yªn th©n”(7), “Am quª vÒ ë d­ìng nhµ ch¬i, yªn phËn yªn lßng kÎo tiÕng h¬i”(8), hoÆc “qua ngµy qua th¸ng d­ìng th©n nhµn”(9). Quan niÖm cña NguyÔn Tr·i vÒ c«ng danh, vÒ cuéc ®êi còng rÊt gÇn víi ®¹o L·o - Trang: “Nh·n trung phï thÕ, tæng phï v©n 眼中浮世,總浮雲 - Câi trÇn m¾t thÊy thùc phï v©n”(10); “Tïng cóc do tån quy vÞ m·n. Lîi danh bÊt tiÓn Èn ph­¬ng ch©n 松菊猶存歸未晚.利名不羨隱方真” (11); “ThÕ th­îng hoµng l­¬ng nhÊt méng d­ 世上黃梁一夢餘 - Cuéc ®êi lµ mét giÊc m¬ th«i”(12); “phó quý treo s­¬ng ngän cá”(13)… Song, NguyÔn Tr·i kh«ng ph¶i lµ ng­êi “c«ng to¹i danh tho¸i” nh­ L·o - Trang. Con ng­êi NguyÔn Tr·i “bÊt vÞ ky sÇu tæn cùu hµo 不為羇愁損舊豪 - Kh«ng v× mèi sÇu xa nhµ mµ sót hµo khÝ cò ®i”(14). Do ®ã, «ng kh«ng ®i t×m c¸i an nhµn Ých kû, cµng kh«ng dÔ ch«n m×nh trong bi quan, hay b»ng lßng an phËn nh­ quan niÖm cña ng­êi ®êi. Con ng­êi NguyÔn Tr·i lóc nµo còng “m¬ mµng viÖc quèc gia” vµ v× thÕ, “b×nh sinh ®éc b·o tiªn ­u niÖm 平生獨抱先憂念 - suèt ®êi «m m·i lßng lo tr­íc”(15). ¤ng s½n sµng ®¸p lêi kªu gäi cña vua, s½n sµng     “NhÊt t©m b¸o quèc th­îng hoµn hoµn  一心報國尚桓桓- Mét lßng b¸o quèc vÉn cßn h¨ng”(16).

Trong nh÷ng tiÒn ®Ò h×nh thµnh t­ t­ëng triÕt häc cña NguyÔn Tr·i, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp tíi nh©n tè chñ quan cña nh©n tµi NguyÔn Tr·i - nh©n tè gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc h×nh thµnh t­ t­ëng cña «ng. Bëi v×, t­ t­ëng bao giê còng lµ s¶n phÈm cña t­ duy con ng­êi trªn c¬ së con ng­êi ph¶n ¸nh s¸ng t¹o vµ kh¸i qu¸t hiÖn thùc kh¸ch quan. NguyÔn Tr·i sinh tr­ëng trong mét gia ®×nh nhµ Nho, «ng ngo¹i vµ cha cña «ng lµ nh÷ng trÝ thøc uyªn b¸c. NguyÔn Tr·i ®· häc ë «ng vµ cha nh÷ng kiÕn thøc s©u réng vµ t©m hån cao ®Ñp. ¤ng còng tiÕp thu ë nhiÒu nhµ Nho tr­íc ®ã vµ cïng thêi «ng t­ t­ëng suèt ®êi “b¸o quèc”, “an d©n”. Thiªn tµi cña NguyÔn Tr·i cßn thÓ hiÖn ë chç, «ng biÕt tù ®æi míi. Mét bËc trÝ gi¶ nh­ NguyÔn Tr·i, d­íi thêi phong kiÕn, vèn dßng dâi thÕ téc, chÞu sù chi phèi cña luång t­ t­ëng thèng trÞ lóc bÊy giê, ®· tõng hÊp thô nh÷ng kiÕn thøc phøc t¹p qua sö s¸ch cò, nhÊt lµ qua Tø th­, Ngò kinh… nh­ng vèn lµ mét ng­êi cã b¶n lÜnh, biÕt t­ duy ®éc lËp, cho nªn «ng ®· biÕt ch¾t läc, tiÕp thu nh÷ng nh©n tè tÝch cùc trong t­ t­ëng Nho - PhËt - L·o. TÊt nhiªn, NguyÔn Tr·i kh«ng thÓ tho¸t ly hoµn c¶nh «ng ®ang sèng, kh«ng thÓ ®o¹n tuyÖt víi tÊt c¶ nh÷ng rµng buéc trong x· héi lóc bÊy giê, nh­ phong tôc, tËp qu¸n, luËt lÖ…, nh­ng «ng vÉn t×m ra ®­îc lèi tho¸t khái nh÷ng rµng buéc cña khu«n khæ phong kiÕn.                          

2. T­ t­ëng triÕt häc cña NguyÔn Tr·i ®­îc thÓ hiÖn chñ yÕu qua quan ®iÓm cña «ng vÒ thÕ giíi, vÒ chÝnh trÞ - x· héi, vÒ lu©n lý ®¹o ®øc vµ cuéc sèng con ng­êi.

Tr­íc hÕt lµ quan ®iÓm vÒ thiªn mÖnh, vÒ trêi ®Êt vµ con ng­êi. NguyÔn Tr·i tù coi m×nh lµ m«n ®Ö cña Khæng Tö vµ v× thÕ, «ng chÞu kh¸ nhiÒu ¶nh h­ëng quan niÖm vÒ vò trô cña Khæng Tö, ®Æc biÖt lµ quan niÖm vÒ mÖnh trêi, vËn trêi. Khæng Tö tin r»ng, trêi lµ mét lùc l­îng siªu h×nh, nh­ng cã søc m¹nh, cã ý chÝ, quy ®Þnh trËt tù x· héi, tù nhiªn vµ sè phËn con ng­êi, ®ã gäi lµ thiªn mÖnh. Trong LuËn ng÷, Khæng Tö viÕt: “§¾c téi víi trêi, kh«ng thÓ cÇu vµo ®©u ®­îc 獲罪於 天無所禱也 - Ho¹ch téi ­ thiªn, v« së ®¶o d·”(17); “sèng chÕt do sè mÖnh, giµu sang t¹i trêi 死生有命,富貴在天- tö sinh h÷u mÖnh, phó quý t¹i thiªn”(18). Trong t­ t­ëng cña Khæng Tö, chóng ta kh«ng thÊy «ng nãi tíi trêi ®Êt sinh ra mu«n vËt vµ loµi ng­êi, chØ thÊy «ng nãi ®Õn “mÖnh”, “mÖnh trêi”, tin cã mÖnh, biÕt mÖnh vµ sî mÖnh. Khæng Tö khuyªn: “Ng­êi qu©n tö cã ba ®iÒu sî: sî mÖnh trêi, sî bËc ®¹i nh©n, sî lêi th¸nh nh©n 君子有三畏:畏天命,畏大人,畏聖人之言 - Qu©n tö h÷u tam óy: óy thiªn mÖnh, óy ®¹i nh©n, óy th¸nh nh©n chi ng«n”(19); “kh«ng biÕt mÖnh, kh«ng thÓ lµ ng­êi qu©n tö 不知命無以為君子也 - bÊt tri mÖnh v« dÜ vi qu©n tö d·”(20).

Trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh, NguyÔn Tr·i nãi rÊt nhiÒu ®Õn vò trô vµ trêi ®Êt, ®iÓn h×nh lµ trong Qu©n trung tõ mÖnh tËp vµ øc Trai thi tËp. Ch¼ng h¹n, «ng viÕt: “Trªn cã trêi ®Êt quû thÇn 上有 天地鬼神 - Th­îng h÷u thiªn ®Þa quû thÇn”(21), “trêi kh«ng che riªng ai, ®Êt kh«ng chë riªng ai”(22); “Khi thiªn vâng th­îng vÞ thiªn cao. Thiªn vâng kh«i   kh«i c¸nh m¹c ®µo 欺天罔上謂天高. 天罔恢恢更莫逃 - Dèi trêi lõa vua råi b¶o r»ng trêi cao. L­íi trêi lång léng kh«ng thÓ trèn”(23). §èi víi NguyÔn Tr·i, trêi ®Êt rÊt linh thiªng. Trong C«n S¬n ca, «ng viÕt: “Thiªn kh¶i th¸nh hÒ, ®Þa h­ng v­¬ng 天啟聖兮,地興王 - Trêi më ®­êng cho th¸nh. §Êt gióp viÖc cho v­¬ng”(24). NguyÔn Tr·i cho thÊy r»ng, trêi lµ lÏ biÕn hãa tù nhiªn: “trêi ®Êt lßng nµo sù biÕn kinh - trêi ®Êt thËt v« t×nh sinh ra sù biÕn nhiÒu”(25). Trong th­ göi cho c¸c t­íng giÆc lµ §¶ Trung, L­¬ng Nh÷ Hèt, V­¬ng Th«ng, «ng viÕt: “VËn trêi tuÇn hoµn, ®i råi l¹i l¹i - Thiªn vËn tuÇn hßan, v« v·ng bÊt phôc”(26).

T­ t­ëng vÒ thÕ giíi cña NguyÔn Tr·i rÊt ®a d¹ng, phong phó, bao gåm nhiÒu yÕu tè. Cã lóc, «ng gäi lµ trêi, ®Êt, nói cao, s«ng dµi, biÓn réng… Cã lóc, «ng gäi lµ vò trô - mét kh¸i niÖm réng lín, bao trïm h¬n. Theo «ng, vò trô lu«n vËn ®éng, biÕn hãa liªn tôc: “vò trô thiªn niªn biÕn cè ®a 宇宙千年變估多 - ngh×n n¨m trong vò trô biÕn cè x¶y ra nhiÒu”(27). Trong t­ t­ëng NguyÔn Tr·i, trêi ®Êt kh«ng ph¶i lµ mét kh¸i niÖm trõu t­îng hay cã ý nghÜa vËt lý nh­ trong triÕt häc ph­¬ng T©y, mµ trêi lµ ®Êng t¹o hãa sinh ra mu«n vËt, «ng viÕt: “Trêi ®Êt sinh mu«n vËt”, “¬n t¹o hãa cña trêi ®Êt”(28). T­ t­ëng thiªn mÖnh cña Khæng Tö kh«ng nãi tíi ®iÒu nµy. Theo NguyÔn Tr·i, trêi kh«ng chØ lµ ®Êng sinh thµnh, mµ cßn cã t×nh c¶m: “Thiªn ®Þa ®a t×nh 天地多情- Trêi ®Êt ®a t×nh”(29). NguyÔn Tr·i coi trêi ®Êt còng cã tÊm lßng gièng nh­ cha mÑ. Trong bøc th­ göi cho V­¬ng Th«ng, «ng viÕt: “T«i nghe: thµnh thùc yªu vËt lµ lßng trêi ®Êt; thµnh thùc yªu con lµ lßng cha mÑ. NÕu yªu vËt thµnh thùc th× c¬ sinh hãa cã lóc ®×nh, yªu con kh«ng thµnh thùc th× niÒm tõ ¸i cã khi thiÕu. V× thÕ, nªn trêi ®Êt ®èi víi mu«n vËt, cha mÑ ®èi víi con c¸i, ch¼ng qua chØ mét ch÷ “thµnh” mµ th«i”(30).

Víi NguyÔn Tr·i, mÖnh trêi ®­îc hiÓu trong nhiÒu tr­êng hîp, nh­ trong vËn n­íc, mÖnh vua, trong cuéc sèng giµu sang, nghÌo hÌn, trong thµnh b¹i… Tr­íc hÕt, theo NguyÔn Tr·i, vËn n­íc, mÖnh vua còng lµ do trêi quy ®Þnh. Trong  L¹i cã th­ dô V­¬ng Th«ng, «ng viÕt: “N­íc Ng« ngµy nay m¹nh th× kh«ng b»ng TÇn mµ hµ kh¾c th× h¬n. Råi kh«ng ®Çy n¨m, sÏ nèi nhau chÕt c¶ ®ã. §ã míi lµ      mÖnh trêi, chø søc ng­êi cã lµm g× 今吳之彊不及秦,而苛刻殆甚,不滿期年.必相繼而死,所謂天命非人力也- Kim Ng« chi c­êng bÊt cËp TÇn, nhi hµ kh¾c ®·i thËm. BÊt m·n c¬ niªn, tÊt t­¬ng kÕ nhi tö. Së vi thiªn mÖnh, phi nh©n lùc d·”(31); “n­íc thÞnh hay suy, quan hÖ ë trêi”(32). Nh­ng, nÕu mét «ng vua cã nh©n ®øc, cã tÊm lßng yªu n­íc, th­¬ng d©n th× sÏ ®­îc trêi gióp. V× thÕ, trong ChiÕu r¨n d¹y th¸i tö, NguyÔn Tr·i cã c¨n dÆn: “Gióp ®ì cho ng­êi cã ®øc lµ trêi, khã  biÕt kh«ng th­êng còng l¹i lµ trêi 佑于有德者天也,難諶靡常者亦天也-H÷u vu h÷u nh©n gi¶, thiªn d·, nan thÇm mi th­êng gi¶ diÖc thiªn d·”(33).

Cßn vÒ cuéc ®êi cña mçi con ng­êi, NguyÔn Tr·i cho r»ng, mäi sù thµnh b¹i, giµu sang, phó quý hay ®ãi r¸ch, nghÌo hÌn cña con ng­êi còng ®Òu do mÖnh trêi s¾p ®Æt: “Nh©n sinh v¹n sù tæng quan thiªn 人生万事總關天 - §êi ng­êi mu«n viÖc th¶y do trêi”(34), “sang cïng khã bëi ch­ng trêi, l¨n lãc lµm chi cho nhäc h¬i”(35). VËy nªn, “míi biÕt doanh h­ lµ cã sè, ai mµ c·i ®­îc lßng trêi”(36). Tuy nhiªn, NguyÔn Tr·i còng tin vµo sù tuÇn hoµn cña trêi, cña thiªn ®¹o; r»ng, hÕt xu©n h¹ ®Õn thu ®«ng, hÕt c¬n bÜ cùc ®Õn håi th¸i lai, cuéc ®êi lu«n xoay vÇn chø kh«ng bao giê ®øng yªn: “Ngµy nay, vËn trêi quay vßng, vËn ®· ®i råi ph¶i trë l¹i 今者天運循環無往不復 - Kim gi¶, thiªn vËn tuÇn hoµn, v« v·ng bÊt phôc” (L¹i cã th­ dô V­¬ng Th«ng). Víi niÒm tin ®ã, NguyÔn Tr·i bao giê còng an nhiªn tù t¹i: “V¾n dµi, ®­îc mÊt dÇu thiªn mÖnh, Tr·i qu¸i lµm chi cho nhäc nh»n”(37). Ngay c¶ lóc gÆp thÊt b¹i, NguyÔn Tr·i còng kh«ng ®au khæ, dÉu gÆp thµnh c«ng còng kh«ng tù ®¾c: “cho hay bÜ th¸i míi lÒ cò, nÕu cã nghÌo thêi cã an”(38).

Ngoµi viÖc tin ë sù chi phèi cña mÖnh trêi vµ chu kú xoay vÇn cña trêi ®Êt, NguyÔn Tr·i cßn tin r»ng, nÕu con ng­êi biÕt tu©n theo lÏ trêi, mÖnh trêi, th× cã thÓ biÕn yÕu thµnh m¹nh, chuyÓn b¹i thµnh th¾ng. Vµ ng­îc l¹i, theo NguyÔn Tr·i, nÕu con ng­êi kh«ng theo “ý trêi”, “lßng trêi”, th× cã thÓ “biÕn th©n thiÕt lµm thï ®Þch, chuyÓn yªn thµnh nguy”(39) vµ “tù r­íc häa vµo th©n”(40). Qua ®ã, chóng ta thÊy r»ng, t­ t­ëng cña NguyÔn Tr·i vÒ trêi kh«ng ph¶i chØ lµ ®Êng siªu nhiªn, thÇn bÝ, mµ trêi cßn lµ yÕu tè kh¸ch quan, lµ quy luËt, lµ lÖ ­íc, lµ thêi… T­ t­ëng nµy cña NguyÔn Tr·i thÓ hiÖn râ trong nh÷ng bøc th­ «ng göi cho c¸c t­íng giÆc nhµ Minh vµ trong th­ kªu gäi binh lÝnh trong c¸c thµnh chiÕm ®ãng. §èi víi c¸c t­íng giÆc, «ng coi chóng lµ kÎ “bÊt ®¹o, tr¸i víi lßng trêi”. Trong th­ göi cho Tæng binh V­¬ng §¹i Nh©n, NguyÔn Tr·i tè c¸o ©m m­u ®en tèi vµ th¸i ®é lËt läng cña V­¬ng Th«ng trong viÖc gi¶ng hßa hai bªn, «ng viÕt: “T«i th­êng nghe: thêi cã thÞnh suy, quan hÖ ë vËn trêi; viÖc cã thµnh b¹i thùc ë t¹i ng­êi lµm”(41). Cßn vÒ viªn t­íng LiÔu Th¨ng ng¹o m¹n, hèng h¸ch, hiÕu th¾ng vµ xem th­êng thêi thÕ, NguyÔn Tr·i viÕt: “tuy ta kh«ng giÕt chÕt, còng lµ bëi Th«i C«ng tr¸i mÖnh trêi, tù r­íc lÊy tai häa”(42). Còng chÝnh v× lÏ ®ã, NguyÔn Tr·i khuyªn kÎ lµm t­íng tr­íc hÕt ph¶i biÕt “trªn xÐt thêi trêi, d­íi suy viÖc ng­êi”, nªn “tu©n theo lÏ ph¶i cña trêi, kh«ng thÓ theo ý riªng m×nh ®­îc”(43) ®Ó kh«ng “hèi hËn vÒ sau”(44). §èi víi qu©n lÝnh trong c¸c thµnh, NguyÔn Tr·i kªu gäi chóng: “Nay trêi m­în tay ta, viÖc kh«ng ®õng ®­îc, ai theo mÖnh ta th× ph¸ giÆc, sèng mµ cã c«ng; ai kh«ng theo mÖnh ta th× chÕt, ch¼ng ®­îc viÖc g×”(45).

 NguyÔn Tr·i tin ë mÖnh trêi, bëi sù trõng ph¹t c«ng minh ë ®êi, bëi trêi kh«ng kh« khan, cøng nh¾c mµ tr¸i l¹i, trêi cã lßng “hiÕu sinh”, cã “®¹o trêi”. Lßng hiÕu sinh vµ ®¹o trêi l¹i rÊt hßa hîp víi t©m lý phæ biÕn vµ nguyÖn väng tha thiÕt cña lßng ng­êi, ®ã lµ h¹nh phóc, Êm no vµ th¸i b×nh. ¤ng viÕt: “§¹o trêi ­a sèng, lßng ng­êi ghÐt lo¹n”(46), “xua m¹ng ng­êi vµo trong ®¸m d¸o m¸c, ta sî r»ng lßng hiÕu sinh cña Th­îng ®Õ tÊt kh«ng ®Ó cho lµm nh­ thÕ ®©u”(47). Vµ, «ng khuyªn ng­êi lµm t­íng cÇm qu©n “muèn m­u viÖc l©u dµi trªn thuËn lßng hiÕu sinh cña trêi, d­íi cøu tho¸t nh©n d©n tõ trong chç n­íc s«i löa báng”(48). Kh«ng chØ khuyªn nhñ, trªn thùc tÕ, NguyÔn Tr·i ®· thùc hiÖn t­ t­ëng ®ã, nh­ «ng bµy tá: “ThÇn vò kh«ng giÕt, ta thÓ lßng trêi ®Ó tá lßng hiÕu sinh  神武不殺,我亦體上帝好生之心 - ThÇn vò bÊt s¸t, ng· diÖc thÓ th­îng ®Õ hiÕu sinh chi t©m”(49). Cã thÓ nãi, ë ®©y, NguyÔn Tr·i ®· tiÕp thu t­ t­ëng hiÕu sinh cña c¸c t«n gi¸o, nh­ng trªn lËp tr­êng d©n téc vµ nh©n d©n.

Quan niÖm thiªn mÖnh cña NguyÔn Tr·i tuy cßn cã yÕu tè thÇn bÝ, nh­ng ®· chøa ®ùng tÝnh chÊt biÖn chøng. §ã chÝnh lµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a yÕu tè kh¸ch quan lµ lÏ trêi, vËn trêi, lßng trêi (hiÓu lµ xu thÕ lÞch sö, xu thÕ thêi ®¹i) vµ yÕu tè chñ quan lµ lßng ng­êi, ý ng­êi, søc d©n (søc lùc chñ quan cña con ng­êi hµnh ®éng). NguyÔn Tr·i coi ®ã lµ hai ®iÒu kiÖn quan träng kh«ng thÓ thiÕu ë mét con ng­êi hµnh ®éng, nhÊt lµ trong hµnh ®éng chÝnh trÞ, ®iÒu ®¸ng quý ë ng­êi qu©n tö lµ ph¶i biÕt “do tïy thêi th«ng biÕn”(50) ®Ó “l­îng søc xö m×nh”(51). §ång thêi, «ng cßn chØ ra r»ng, trong hai ®iÒu kiÖn ®ã, lo¹i thø nhÊt lµ c¬ së, lµ ®iÒu kiÖn, quy ®Þnh ho¹t ®éng cña con ng­êi “ph¶i thuËn lßng trêi míi hîp lßng ng­êi”(52); lo¹i thø hai lµ b¶n th©n con ng­êi hµnh ®éng, ngoµi sù hiÓu biÕt ®iÒu kiÖn bªn ngoµi cßn ph¶i ®¸nh gi¸ ®óng søc lùc cña m×nh, kh¶ n¨ng cña m×nh vµ quan t©m thùc hiÖn môc ®Ých th× míi cã thÓ thµnh c«ng: “§· do trêi mµ biÕt thêi l¹i cã chÝ ®Ó thµnh c«ng”(53).

 TiÕp theo lµ vÒ t­ t­ëng nh©n nghÜa cña NguyÔn Tr·i. Nh©n vµ nghÜa vèn lµ nh÷ng kh¸i niÖm cã tÝnh chÊt chÝnh trÞ vµ ®¹o ®øc cña Nho gi¸o, do Khæng Tö ®Ò x­íng vµ M¹nh Tö ph¸t triÓn thªm. Nh­ng, néi dung chñ yÕu trong kh¸i niÖm nh©n vµ nghÜa ®ã cã tÝnh chÊt b¶o thñ, t«n sïng qu¸ khø vµ g¾n víi môc ®Ých phôc vô giai cÊp thèng trÞ “b×nh thiªn h¹” kh«ng ph¶i b»ng vò lùc, mµ b»ng ®¹o ®øc (®øc trÞ), theo mét trËt tù ®¼ng cÊp kh¾c nghiÖt. §¹o nh©n nghÜa chØ lµ ®¹o cña ®Êng tr­îng phu, bËc qu©n tö, cßn nh÷ng kÎ tiÓu nh©n, tøc lµ ®«ng ®¶o quÇn chóng thuéc c¸c tÇng líp d­íi th× kh«ng thÓ cã ®¹o nh©n ®­îc. Cßn ®èi víi NguyÔn Tr·i, nh©n nghÜa kh«ng chØ tån t¹i trong t­ t­ëng, mµ cßn cã trong c¶ hµnh ®éng. NÕu xÐt toµn bé t¸c phÈm cña NguyÔn Tr·i mµ chóng ta cßn ®­îc biÕt, th× cã thÓ thÊy, ch÷ nh©n ®· ®­îc «ng nªu 59 lÇn, ch÷ nghÜa ®­îc nªu 81 lÇn. “Nh©n nghÜa” cña NguyÔn Tr·i kh¸c rÊt nhiÒu so víi “nh©n nghÜa” cña Khæng M¹nh, bëi nã mang ý nghÜa thùc tiÔn vµ nh©n b¶n tÝch cùc.

Víi NguyÔn Tr·i, tr­íc hÕt, “nh©n nghÜa cèt ë an d©n 仁義之舉務在安民 - Nh©n nghÜa chi cö vô t¹i an d©n”(54), lµ “dïng qu©n nh©n nghÜa cøu d©n khæ, ®¸nh kÎ cã téi”, lµ “®¹i ®øc hiÕu sinh, thÇn vò bÊt s¸t, ®em qu©n nh©n nghÜa ®i ®¸nh dÑp cèt ®Ó an d©n”(55), lµ “®¸nh kÎ cã téi, cøu vít d©n, lµ th¸nh nh©n lµm viÖc ®¹i nghÜa”(56), ... Nh©n nghÜa nh­ vËy chÝnh lµ yªu n­íc, th­¬ng d©n, ®¸nh giÆc, trõ b¹o cøu n­íc, an d©n; trong ®ã, “an d©n” lµ môc ®Ých cña nh©n nghÜa, cßn “trõ b¹o” lµ ®èi t­îng vµ ph­¬ng tiÖn cña nh©n nghÜa. Ng­êi nh©n nghÜa ph¶i ®Êu tranh sao cho “hîp trêi, thuËn ng­êi”, cho nªn cã thÓ lÊy “yÕu chèng m¹nh”, lÊy “Ýt ®Þch nhiÒu”, “lÊy ®¹i nghÜa th¾ng hung tµn, lÊy chÝ nh©n thay c­êng b¹o 以大義 而勝凶殘.以至仁而易彊暴 - DÜ ®¹i nghÜa nhi th¾ng hung tµn. DÜ chÝ nh©n nhi dÞch c­êng b¹o”. Nh©n nghÜa nh­ lµ mét phÐp l¹ lµm cho “Cµn kh«n ®· bÜ mµ l¹i th¸i, trêi tr¨ng ®· mê mµ l¹i trong 乾坤 既否而復泰.日月既晦而復明 - Cµn kh«n ký bÜ nhi phôc th¸i. NhËt nguyÖt ký hèi nhi phôc minh”(57). T­ t­ëng nh©n nghÜa cña NguyÔn Tr·i thÓ hiÖn xuyªn suèt trong toµn bé hÖ thèng t­ t­ëng cña «ng. Nã kh«ng chØ ®­îc biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt trong c¸c quan ®iÓm cña NguyÔn Tr·i vÒ lßng th­¬ng ng­êi, an d©n, trõ b¹o, vÒ ®øc hiÕu sinh, mµ cßn ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c quan ®iÓm cña «ng vÒ ®­êng lèi chÝnh trÞ, vÒ nh©n d©n vµ vÒ mét x· héi th¸i b×nh.

Nh©n nghÜa ë NguyÔn Tr·i tr­íc hÕt lµ mét ®­êng lèi chÝnh trÞ, mét chÝnh s¸ch cøu n­íc vµ dùng n­íc. Nã ®­îc thÓ hiÖn trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng giÆc Minh, ®­îc dïng lµm vò khÝ ®Ó phª ph¸n luËn ®iÖu x¶o tr¸, th©m ®éc cña giÆc, v¹ch trÇn hµnh ®éng d· man cña chóng. §ång thêi, nã cßn ®­îc vËn dông vµo viÖc x©y dùng ®Êt n­íc trong thËp niªn ®Çu cña triÒu ®¹i Lª S¬.

Víi lßng th­¬ng ng­êi, t×nh ng­êi, sù ch©n thµnh, sù khoan dung ®é l­îng, NguyÔn Tr·i kh«ng chØ d¹y cho mäi ng­êi hiÓu vµ lµm ®iÒu nh©n nghÜa, mµ t­ t­ëng nh©n nghÜa cña «ng cßn lµ ph­¬ng tiÖn tèt nhÊt ®Ó thuyÕt phôc kÎ thï, c¶m hãa nh÷ng kÎ lÇm ®­êng, thu phôc lßng ng­êi. §©y lµ nÐt ®éc ®¸o trong t­ t­ëng nh©n nghÜa cña NguyÔn Tr·i, gäi lµ chiÕn l­îc “t©m c«ng”, nghÜa lµ “®¸nh vµo tÊm lßng b»ng tÊm lßng”. ChiÕn l­îc nµy ®· ®­îc NguyÔn Tr·i th©u tãm linh hån, chÊt tinh tuý tõ trong c¸c s¸ch vÒ binh ph¸p x­a.

T­ t­ëng nh©n nghÜa cña NguyÔn Tr·i cßn næi bËt ë quan ®iÓm vµ th¸i ®é ®èi xö víi kÎ thï ®· ®Çu hµng. Nã thÓ hiÖn ®Ëm nÐt ®øc “hiÕu sinh”, “khoan dung” vµ lßng nh©n ¸i cña d©n téc ViÖt. NguyÔn Tr·i, còng nh­ Lª Lîi, chñ tr­¬ng kh«ng giÕt kÎ thï ®· ®Çu hµng ®Ó h¶ giËn tøc thêi, mµ cßn t¹o ®iÒu kiÖn cho chóng rót vÒ n­íc kh«ng mÊt thÓ diÖn. Trong th­ göi V­¬ng Th«ng, NguyÔn Tr·i viÕt: “CÇu ®­êng söa xong, thuyÒn xe s¾m ®ñ, hai ®­êng thuû lôc, tuú theo ý muèn, ®­a qu©n ra câi, yªn æn mu«n phÇn”(58). Theo NguyÔn Tr·i, “Tr¶ thï b¸o o¸n lµ th­êng t×nh cña mäi ng­êi mµ kh«ng thÝch giÕt ng­êi lµ b¶n t©m cña ng­êi nh©n. V¶ l¹i ng­êi ta ®· hµng råi mµ giÕt th× viÖc bÊt th­êng kh«ng g× to b»ng. §Ó tháa lßng giËn trong mét buæi mµ mang tiÕng lµ giÕt ng­êi ®Çu hµng m·i mu«n n¨m, chi b»ng tha m¹ng cho øc v¹n ng­êi mµ tuyÖt mèi chiÕn tranh cho sau nµy, sö xanh ghi chÐp, tiÕng th¬m mu«n ®êi h¸ ch¼ng lín sao”(59). Së dÜ nh­ vËy lµ v×, d©n yªn vui, n­íc hoµ b×nh lµ kh¸t väng ch¸y báng cña NguyÔn Tr·i. Ngoµi ®iÒu ®ã, «ng kh«ng cßn mong muèn g× kh¸c, bëi thÕ: “Dïng binh cèt lÊy b¶o toµn c¶ n­íc lµm trªn hÕt. §Ó cho bän V­¬ng Th«ng trë vÒ nãi víi vua Minh tr¶ l¹i ®Êt ®ai cho ta, ®ã lµ ®iÒu ta cÇn kh«ng g× h¬n thÕ n÷a… Hµ tÊt ph¶i giÕt hÕt bän chóng ®Ó g©y o¸n víi n­íc lín lµm g×”(60). Cã thÓ nãi, “tuyÖt mèi chiÕn tranh”, “b¶o toµn c¶ n­íc lµ trªn hÕt” ®· thÓ hiÖn mét lËp tr­êng, quan ®iÓm triÕt häc - chÝnh trÞ, mét lèi t­ duy s¾c s¶o cña NguyÔn Tr·i. H¬n tÊt c¶, «ng quan t©m ®Õn vËn n­íc, thÕ n­íc an toµn, v÷ng m¹nh. §ã lµ tinh thÇn nh©n ®¹o cao c¶ vµ triÕt lý nh©n sinh s©u s¾c cña «ng. NguyÔn Tr·i cßn nh¾c ®i nh¾c l¹i nhiÒu lÇn víi qu©n d©n ta vµ kÎ thï vÒ ®iÒu ®ã: “Ng­êi qu©n tö kh«ng gi÷ o¸n cò, vÝ nh­ m­a to giã d÷, chèc t¹nh l¹i quang”(61).

ChiÕn l­îc ®¸nh giÆc cøu n­íc, cøu d©n, “më nÒn th¸i b×nh mu«n thuë” b»ng tÊm lßng nh©n nghÜa cña NguyÔn Tr·i cã ý nghÜa rÊt to lín c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn ë chç, nã kh«ng chØ kÕt thóc mét cuéc chiÕn tranh tµn khèc do qu©n x©m l­îc g©y ra, mµ quan träng h¬n, nã dËp t¾t ®­îc ngän löa hËn thï d©n téc - nguån gèc g©y nªn nh÷ng cuéc chiÕn tranh b¸o thï kh«ng bao giê chÊm døt vµ do ®ã, ch¼ng bao giê ®¹t tíi c¸i ®Ých “an d©n”. NguyÔn Tr·i vµ Lª Lîi cïng víi qu©n d©n §¹i ViÖt ®· kiªn quyÕt thi hµnh mét ®­êng lèi kÕt thóc chiÕn tranh rÊt s¸ng t¹o, rÊt nh©n nghÜa: “nghÜ kÕ n­íc nhµ tr­êng cöu, tha cho m­êi v¹n hµng binh. G©y l¹i hßa h¶o cho hai n­íc, dËp t¾t chiÕn tranh cho mu«n ®êi”(62). NguyÔn Tr·i thùc lµ mét con ng­êi “kinh bang tÕ thÕ”, t­ t­ëng “vang ®Õn mu«n ®êi”.

Khi ®Êt n­íc hßa b×nh, nh©n d©n b­íc vµo x©y dùng cuéc sèng míi, nh­ng vÉn cã nh÷ng kÎ l­êi biÕng kh«ng chÞu lao ®éng, chóng chØ chuyªn ®i trém c¾p hoÆc g©y téi ¸c ®èi víi nh©n d©n. XÐt vÒ lý (chiÓu theo luËt), chóng ph¶i bÞ trõng trÞ nÆng nÒ. Nh­ng víi NguyÔn Tr·i, «ng chØ muèn trõng ph¹t cã møc ®é ®Ó gi¸o hãa. MÆc dï chñ tr­¬ng ®ã ®· bÞ nhiÒu ng­êi ®¶ kÝch, xuyªn t¹c, thËm chÝ cßn quy cho «ng nh÷ng téi lçi, nh­ng «ng ®· dòng c¶m v­ît qua, v× «ng tin ë nghÜa lín, tin ë thÕ ®i lªn cña ®Êt n­íc, ë søc m¹nh cña lÏ ph¶i, cña ch©n lý, cña lßng nh©n nghÜa. ¤ng ®· ®Ò xuÊt kinh nghiÖm sèng cña b¶n th©n vµ n©ng kinh nghiÖm ®ã lªn thµnh mét quan ®iÓm triÕt häc. Khi vua Th¸i T«ng hái NguyÔn Tr·i vÒ viÖc b¶y tªn téi ph¹m ®¸ng bÞ tö h×nh, «ng ®· khuyªn vua: “H×nh ph¹t kh«ng b»ng nh©n nghÜa lµ râ rµng råi. B©y giê mét lóc giÕt bÈy m¹ng ng­êi, e kh«ng ph¶i lµ viÖc cã ®øc cao. Kinh Th­ cã nãi: “An nh÷ chi” nghÜa lµ ph¶i lµm cho ®­îc ®óng chç. ThÝ dô nh­ trong cung lµ ®óng chç cña BÖ h¹, thØnh tho¶ng cã ®i tuÇn du chç kh¸c, th× kh«ng thÓ th­êng ®­îc tho¶i m¸i, ®Õn khi trë vÒ cung míi thËt ®­îc ®óng chç, «ng vua ®èi víi nh©n nghÜa còng vËy”. T­ t­ëng nµy, xÐt ë gãc ®é nh©n sinh, lµ mét ph¸t hiÖn, mét sù tæng kÕt cã gi¸ trÞ vÒ chç ®øng. NghÜa lµ, trong cuéc ®êi cña mçi con ng­êi, ®iÒu quan träng nhÊt lµ ë chç ng­êi Êy chän ®­îc mét chç ®øng thÝch hîp vµ lu«n ®øng v÷ng. Nh­ NguyÔn Tr·i, dï lóc nµy, lóc kh¸c, c¸ch nãi cña «ng cã thay ®æi, nh­ng lËp tr­êng yªu n­íc, th©n d©n cña «ng lu«n ®­îc x¸c ®Þnh. XÐt ë gãc ®é t­ duy, NguyÔn Tr·i ®· lu«n suy nghÜ, cã ý thøc vµ th¸i ®é nhÊt qu¸n tr­íc hoµn c¶nh sèng vµ mäi hµnh vi kh¸c nhau.

Trong t­ t­ëng nh©n nghÜa cña NguyÔn Tr·i, ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn, cßn ph¶i kÓ ®Õn t­ t­ëng vÒ nh©n d©n cña «ng. Cuéc ®êi NguyÔn Tr·i, trõ nh÷ng n¨m «ng sèng ë Th¨ng Long vµ C«n S¬n, lµ cuéc sèng cña mét Nho sÜ nghÌo, thiÕu thèn, m­êi n¨m cïng Lª Lîi chèng qu©n Minh lµ m­êi n¨m cùc kú gian khæ. NguyÔn Tr·i ®· cã cuéc sèng gÇn gòi víi nh©n d©n, hßa m×nh vµo nh©n d©n, nªn «ng ®· nh×n thÊy nh÷ng ®øc tÝnh cao quý cña nh©n d©n, hiÓu ®­îc nguyÖn väng tha thiÕt cña nh©n d©n vµ tin vµo søc m¹nh vÜ ®¹i cña nh©n d©n. V× thÕ, t­ t­ëng nh©n nghÜa cña NguyÔn Tr·i ®Ëm ®µ, s©u s¾c, mang nhiÒu nÐt ®éc ®¸o, rÊt gÇn gòi víi nh©n d©n. §èi víi NguyÔn Tr·i, “yªu n­íc lµ th­¬ng d©n, ®Ó cøu n­íc ph¶i dùa vµo d©n, vµ cøu n­íc lµ ®Ó cøu d©n, ®em l¹i th¸i b×nh cho d©n, cho mäi ng­êi”(63). Cho nªn kh«ng cã g× lµ l¹ khi chóng ta thÊy NguyÔn Tr·i nh¾c ®Õn d©n rÊt nhiÒu lÇn trong c¸c t¸c phÈm cña «ng - 155 lÇn. NguyÔn Tr·i lµ ng­êi ®Çu tiªn trong lÞch sö ViÖt Nam nãi ®Õn “d©n ®en con ®á” mét c¸ch tha thiÕt, c¶m ®éng vµ ch©n thµnh. ¤ng viÕt: “… Bän cã phËn sù ch¨n d¾t d©n, th× kh«ng lÊy ch÷ (phñ d©n) lµm cèt yÕu, mµ chØ vô lîi tham nhòng. Bän t­íng suý th× kh«ng lÊy ch÷ (vÖ d©n) lµm cèt yÕu, l¹i ®i léng hµnh l¨ng ng­îc. Cho ®Õn c¶ bän ho¹n quan, còng tha hå ®i v¬ vÐt ¸p bøc l­¬ng d©n, thu nhÆt vµng ngäc 其牧民之官,則不以撫字為念,而務意侵.其將師之臣,則不以衛民為心,而肆行凌虐,至若閹宦之徒,專以聚斂為意,掊克良民逼取金寶 - Kú môc d©n chi quan, t¾c bÊt dÜ phñ tù vi niÖm nhi vô ý x©m ng­. Kú t­íng sóy chi thÇn t¾c bÊt dÜ vÖ d©n vi t©m, nhi tø hµnh l¨ng ng­îc. ChÝ nh­îc yªm ho¹n chi ®å chuyªn dÜ tô liÔm vi ý. Båi kh¾c l­¬ng d©n, bøc thñ kim b¶o”(64). NguyÔn Tr·i th­¬ng d©n bëi «ng thÊy d©n ®· ph¶i chÞu nhiÒu ®äa ®µy d­íi sù thèng trÞ hµ kh¾c cña giÆc Minh. Trªn nhiÒu trang th­ göi cho c¸c t­íng giÆc, NguyÔn Tr·i ®· thèng thiÕt nãi lªn ®iÒu ®ã: “Ph­¬ng ChÝnh, M· Kú chØ chuyªn lµm ®iÒu tµn ¸c, nh©n d©n khèn khæ, thiªn h¹ ®Òu o¸n giËn. Chóng khai quËt må m¶ Êp ta, b¾t cãc vî con d©n ta, ng­êi sèng ®· bÞ h¹i, ng­êi chÕt còng ngËm oan”(65). B×nh Ng« ®¹i c¸o lµ mét b¶n c¸o tr¹ng ®anh thÐp vÒ téi ¸c tµy trêi cña giÆc Minh: “Thui d©n ®en trªn lß b¹o ng­îc; H·m con ®á xuèng d­íi hè tai ­¬ng”(66). Cã “chÆt hÕt tróc Lam S¬n” còng “ch¼ng ®ñ ghi hÕt téi ¸c”(67) mµ giÆc Minh ®· g©y ra ®èi víi nh©n d©n §¹i ViÖt.

Tr­íc chóng ta h¬n s¸u tr¨m n¨m, NguyÔn Tr·i ®· ®­a ra quan niÖm kh¸ s©u s¾c vÒ d©n vµ vai trß cña d©n. Víi NguyÔn Tr·i, d©n lµ nh÷ng ng­êi “dùng gËy lµm cê, d©n chóng bèn ph­¬ng tô häp. Hßa r­îu cïng uèng, binh sÜ mét d¹ cha con 愒竿為旗, 氓隸之徒四集. 投膠饗士, 父子之兵一心 - YÕt can vi kú, manh lÖ chi ®å tø tËp. §Çu giao h­ëng sÜ, phô tö chi binh nhÊt t©m”(68), lµ “d©n män c¸c lµng”, lµ ng­êi trong “th«n cïng xãm v¾ng”, lµ ng­êi ®i cµy ®i ë. ¤ng ®· ph¸t hiÖn ra r»ng, søc m¹nh cña “d©n chóng” lµ søc m¹nh kh¸ng chiÕn c¬ b¶n: “mÕn ng­êi cã nh©n lµ d©n, mµ chë thuyÒn vµ lËt thuyÒn còng lµ d©n”(69), “ch×m thuyÒn míi biÕt d©n nh­ n­íc”(70). Ph¶i ch¨ng tõ nh÷ng bµi häc x­¬ng m¸u trong lÞch sö, mµ gÇn nhÊt lµ bµi häc lÞch sö ë ®êi TrÇn - Hå, NguyÔn Tr·i ®· ®óc rót ®­îc nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u vÒ vai trß cña d©n? T©m NguyÔn Tr·i “ë n¬i nh©n d©n” kh«ng ph¶i chØ khi «ng cßn nghÌo khæ hay khi «ng ®ang chiÕn ®Êu gian khæ chèng giÆc Minh, mµ c¶ khi ®Êt n­íc ®· hßa b×nh vµ b­íc vµo x©y dùng cuéc sèng míi, NguyÔn Tr·i vÉn lu«n nghÜ tíi nh©n d©n. ¤ng thÊy râ r»ng, c¬m ¨n, ¸o mÆc cã ®­îc lµ do nh©n d©n, ®iÖn ngäc cung vµng cña vua chóa còng do må h«i n­íc m¾t cña nh©n d©n mµ cã: “Th­êng nghÜ quy m« lín lao léng lÉy ®Òu lµ søc lao khæ cña qu©n d©n”(71). ChÝnh v× vËy, mçi khi ®­îc h­ëng léc vua ban, «ng lu«n ®Õn nh©n d©n, ®Õn nh÷ng ng­êi d·i n¾ng dÇm m­a, lao ®éng cùc nhäc ®Ó t¹o ra nh÷ng léc Êy: “¡n léc ®Òn ¬n kÎ cÊy cµy”(72). C¸ch NguyÔn Tr·i nh×n nhËn vÒ vai trß cña nh©n d©n nh­ vËy kh«ng chØ cho thÊy r»ng t­ t­ëng cña «ng ®· v­ît khái hÖ t­ t­ëng phong kiÕn b¶o thñ, gia tr­ëng vÒ d©n, mµ cßn khiÕn cho t­ t­ëng, triÕt lý nh©n sinh cña «ng mang ®Ëm tÝnh nh©n v¨n s©u s¾c.

T­ t­ëng nh©n nghÜa cña NguyÔn Tr·i cßn thÓ hiÖn râ trong ý t­ëng x©y dùng mét ®Êt n­íc th¸i b×nh, bªn trªn vua th¸nh t«i hiÒn, bªn d­íi “th«n cïng xãm v¾ng kh«ng cßn tiÕng hên giËn o¸n sÇu”, “Th¸nh t©m dôc d÷ dÊn h­u tøc, v¨n trÞ chung tu trÝ th¸i b×nh 聖心欲與民休息. 文治終須致太平 - Lßng vua chØ muèn d©n yªn nghØ, xÕp vâ theo v¨n, n­íc trÞ b×nh”(73), “vua Nghiªu ThuÊn, d©n Nghiªu ThuÊn. D­êng Êy ta ®µ phØ së nguyÒn”(74) cña «ng. §Ó ®­îc nh­ vËy, «ng cho r»ng, vua ph¶i lµ ng­êi tµi ®øc, cßn c¸c quan l¹i “tõ c¸c ®¹i thÇn tæng qu¶n, cho ®Õn ®éi tr­ëng cïng c¸c quan ë viÖn, s¶nh, côc, phµm ng­êi cã chøc vô coi qu©n trÞ d©n, ®Òu ph¶i theo phÐp c«ng b»ng, lµm viÖc cÇn mÉn, thê vua th× hÕt trung, ®èi d©n th× hÕt hßa, ®æi bá thãi tham «, söa trõ tÖ l­êi biÕng, bÌ ®¶ng riªng t©y ph¶i døt; th¸i ®é cè ph¹m ph¶i chõa”(75). NguyÔn Tr·i tin r»ng, nÕu triÒu ®×nh x©y dùng ®­îc mét hÖ thèng qu¶n lý x· héi nh­ vËy th× “x· t¾c yªn nh­ Th¸i S¬n, c¬ ®å v÷ng nh­ bµn th¹ch”(76).

Cuèi cïng lµ t­ t­ëng cña NguyÔn Tr·i vÒ thêi thÕ. Cã thÓ nãi, ch÷ thêi næi lªn nh­ mét sîi chØ ®á xuyªn suèt toµn bé hÖ thèng t­ t­ëng cña «ng. Ch÷ thêi mµ NguyÔn Tr·i nãi ®Õn chÝnh lµ thêi c¬, thêi thÕ. Thêi thÕ lµ xu thÕ tÊt yÕu cña thêi ®¹i, lµ h­íng ®i lªn kh«ng g× c­ìng l¹i cña lÞch sö. Thêi lµ lóc cã hoµn c¶nh kh¸ch quan thuËn lîi, cho phÐp ho¹t ®éng chñ quan cña con ng­êi ®¹t ®­îc kÕt qu¶, thËm chÝ kÕt qu¶ kh«ng ngê, mµ lóc kh¸c kh«ng thÓ ®¹t ®­îc. HiÓu thêi thÕ lµ biÕt ph©n tÝch t×nh h×nh mét c¸ch kh¸ch quan, n¾m v÷ng quy luËt vËn ®éng, biÕn hãa cña sù vËt kh¸ch quan, ®Ó x¸c ®Þnh, lùa chän nh÷ng ph­¬ng ph¸p vµ hµnh ®éng kÞp thêi, ®óng lóc. V× lÏ ®ã, NguyÔn Tr·i th­êng nhÊn m¹nh vÊn ®Ò ph¶i kÞp thêi, ®óng thêi, kh«ng lì thêi, «ng viÕt: “NghÜa ch÷ thêi to t¸t sao!”(77), “Thêi! Thêi! Thùc kh«ng nªn lì”(78). Song, theo NguyÔn Tr·i, kh«ng ph¶i ai còng cã thÓ n¾m ®­îc thêi. ChØ nh÷ng ng­êi cã tÇm m¾t tiÕn bé, t­ t­ëng kho¸ng ®¹t, ®¹i biÓu cho mét giai cÊp ®i lªn míi hiÓu ®­îc thêi thÕ. Trong L¹i cã th­ dô V­¬ng Th«ng, «ng viÕt: “Tõ x­a ®Õn nay bän hñ nho sÜ tôc, kh«ng hiÓu ®­îc thêi. BiÕt dïng thêi häa ch¨ng chØ cã bËc tuÊn kiÖt 然自古以來迂儒俗士,不識時務,識時務者在乎俊傑 - Nhiªn tù cæ dÜ lai, vu nho, tôc sÜ, bÊt thøc thêi vô. Thøc thêi vô gi¶, t¹i hå tuÊn kiÖt”(79).

ë NguyÔn Tr·i, quan niÖm vÒ thêi hoµn toµn kh«ng mang nghÜa thô ®éng hay cã ý chØ chê thêi, kh«ng cã hµnh ®éng tÝch cùc. Mµ tr¸i l¹i, «ng cho r»ng, cÇn ph¶i võa xem xÐt, ph©n tÝch diÔn biÕn cña thêi cuéc ®ang diÔn ra ®Ó biÕt ®­îc thêi ®Õn, võa t¹o ra lùc l­îng chñ quan ®Ó ®ãn thêi, ®Ó øng phã cho kÞp, ®Ó cã thÓ chñ ®éng ®­îc, tøc lµ ph¶i t¹o ra c¸i mµ NguyÔn Tr·i gäi lµ thÕ. §Ó thµnh c«ng th× ph¶i cã c¶ thêi lÉn thÕ. Bëi v×, cã thêi mµ kh«ng cã thÕ th× thêi sÏ bÞ bá lì, cã thÕ th× sÏ ®ãn b¾t ®­îc thêi khi thêi c¬ ®Õn. Võa cã thêi, võa cã thÕ th× sÏ lµm thay ®æi ®­îc t×nh h×nh, søc m¹nh t¨ng nhanh, thËm chÝ cã thÓ lËt ng­îc t×nh huèng: “§­îc thêi, cã thÕ, th× ®æi ®­îc, mÊt lµm cßn, hãa ®­îc, nhá lµm lín. MÊt thêi vµ thiÕu thÕ, th× ®ang m¹nh ®æi ra yÕu,  ®ang yªn chuyÓn ra nguy. §æi chãng   thËt nh­ trë bµn tay 得其時,有其勢, 則變亡為存,化小成大。失其時,無其勢,則反彊為弱,轉安為危。在乎反掌之間爾 - §¾c kú thêi h÷u kú thÕ, t¾c biÕn vong vi tån, hãa tiÓu thµnh ®¹i. ThÊt kú thêi v« kú thÕ, t¾c ph¶n c­êng vi nh­îc, chuyÓn an vi nguy. T¹i hå ph¶n ch­ëng chi gian nhÜ”(80). V× vËy, «ng kh¼ng ®Þnh: “§iÒu quý nhÊt ë ng­êi tuÊn kiÖt, chØ lµ râ thêi thÕ, biÕt xÐt sù biÕn hãa mµ th«i 所貴乎俊傑者在乎達時勢審事變而已 - Së quý hå tuÊn kiÖt gi¶, t¹i hå ®¹t thêi thÕ, thÈm sù biÕn, nhi dÜ”(81).

Trªn ®©y míi chØ lµ mét vµi nÐt c¬ b¶n vµ ®Æc s¾c trong t­ t­ëng triÕt häc cña NguyÔn Tr·i. Song, qua ®ã, chóng ta vÉn cã thÓ thÊy r»ng, t­ t­ëng triÕt häc cña «ng hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng vÊn ®Ò t¶n m¹n, mµ tr¸i l¹i, nã ®· ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é t­ duy mang tÝnh kh¸i qu¸t kh¸ cao. §Æc biÖt, Èn chøa ®»ng sau hÖ thèng c¸c quan ®iÓm vÒ thiªn mÖnh, vÒ trêi ®Êt vµ con ng­êi, vÒ nh©n nghÜa vµ thêi thÕ ®ã… lµ “chñ nghÜa yªu n­íc truyÒn thèng ViÖt Nam ®­îc ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao trong ®iÒu kiÖn chiÕn tranh nh©n d©n, ®¸nh ®uæi giÆc Minh x©m l­îc, giµnh ®éc lËp vµ x©y dùng n­íc nhµ"(82) cña NguyÔn Tr·i.q

---

(*) Phã gi¸o s­, tiÕn sÜ, Tr­ëng khoa TriÕt häc, §¹i häc Khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n, Thµnh phè Hå ChÝ Minh.

(1) Ph¹m V¨n §ång. NguyÔn Tr·i - ng­êi anh hïng d©n téc. B¸o Nh©n d©n, sè 3099, ngµy 19-9-1962.

(2) §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung ­¬ng khãa VIII. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2003, tr.173.

(3) Ch­¬ng Th©u. Trªn con ®­êng t×m hiÓu sù nghiÖp th¬ v¨n NguyÔn Tr·i. Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1980, tr.14.

(4) C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. Toµn tËp, t.1.Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.156.

(5) NguyÔn Tr·i. øc Trai tËp, quyÓn th­îng. Phñ Quèc vô khanh ®Æc tr¸ch v¨n hãa, Sµi Gßn, 1972, tr.160.

(6) S®d., tr.324.

(7) S®d., tr.95.

(8) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1976, tr.415.

(9) S®d., tr.11.

(10) NguyÔn Tr·i. øc trai tËp, S®d., tr.121.

(11) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.339.

(12) NguyÔn Tr·i. øc Trai tËp, S®d., tr.39.

(13) ñy ban khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.420.

(14) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.282.

(15) NguyÔn Tr·i. øc Trai tËp, S®d., tr.108.

(16) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.301.

(17) LuËn ng÷, §oµn Trung Cßn dÞch, TrÝ §øc, Sµi Gßn, 1950, tr.38.

(18) S®d., tr.182.

(19)  S®d., tr.262.

(20) S®d., tr.314.

(21) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.122.

(22) S®d., tr.114.

(23) S®d., tr.299.

(24) NguyÔn Tr·i. øc Trai tËp, quyÓn h¹, S®d., tr.533.

(25) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.325.

(26) S®d., tr.122.

(27) S®d., tr.277.

(28) S®d., tr.102.

(29) S®d., tr.283.

(30) S®d., tr.511.

(31) NguyÔn Tr·i. øc Trai tËp, quyÓn h¹ (4, 5, 6), S®d., tr. 542.

(32) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.130.

(33) NguyÔn Tr·i. øc Trai tËp, quyÓn th­îng (1, 2, 3), S®d., tr.396.

(34) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.275.

(35) S®d., tr.389.

(36) S®d., tr.424.

(37) S®d., tr. 454.

(38) S®d., tr. 444.

(39) S®d., tr.174.

(40) S®d., tr.175.

(41) S®d.,tr.173.

(42) S®d.,tr.175.

(43) S®d., tr.157.

(44) S®d., tr.156.

(45) S®d., tr.144.

(46) S®d., tr.170.

(47) S®d., tr.152.

(48) S®d., tr.175.

(49) S®d., tr.81.

(50) NguyÔn Tr·i. øc Trai tËp, quyÓn h¹ (4, 5, 6), S®d., tr.523.

(51) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.155.

(52) S®d., tr.201.

(53) S®d., tr.85.

(54) S®d., tr.77.

(55) S®d., tr.153.

(56) S®d., tr.187.

(57) S®d., tr.81.

(58) S®d., tr.135.

(59) S®d., tr.69.

(60) S®d., tr.28.

(61) S®d., tr.131.

(62) S®d., tr.87.

(63) Ch­¬ng Th©u. Trªn con ®­êng t×m hiÓu sù nghiÖp th¬ v¨n NguyÔn Tr·i, S®d., tr.14.

(64) NguyÔn Tr·i. øc trai tËp, quyÓn h¹ (4, 5, 6), S®d., tr.575.

(65) S®d., tr.544.

(66) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.77.

(67)  S®d., tr.78.

(68) S®d., tr.79.

(69) S®d., tr.203.

(70) S®d., tr.60.

(71) S®d., tr.196.

(72) S®d., tr.445.

(73) NguyÔn Tr·i. øc Trai tËp, quyÓn th­îng  (1, 2, 3) S®d., tr.93.

(74) ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d., tr.420.

(75) S®d., tr.198 -199.

(76) S®d., tr.199.

(77) S®d., tr.131.

(78) S®d., tr.131.

(79) NguyÔn Tr·i. øc Trai tËp, quyÓn h¹  (4, 5, 6), S®d., tr.535.

(80) S®d., tr.542.

(81) S®d., tr.555.

(82) TrÇn V¨n Giµu. TriÕt häc vµ t­ t­ëng. Nxb TP. Hå ChÝ Minh, 1988, tr.517.