BÁCH KHOA THƯ CÁC KHOA HỌC TRIẾT HỌC (7)

Tõ sù x­íng häa gi÷a Lª Quý §«n víi sø gi¶ TriÒu Tiªn,

suy ngÉm vÒ v¨n häc ®i sø §«ng ¸

Liªu TriÖu Hanh ^(*)

Sau khi tr×nh bµy mét c¸ch v¾n t¾t néi dung x­íng ho¹ v¨n th¬ gi÷a Lª Quý §«n víi ®oµn sø gi¶ TriÒu Tiªn - Hång Kh¶i Hy t¹i kinh ®« nhµ Thanh (B¾c Kinh) ®êi Cµn Long n¨m thø 26 (1760), t¸c gi¶ ®· tr×nh bµy nh÷ng suy t­ cña m×nh vÒ v¨n häc ®i sø, vÒ kh¶ n¨ng vµ triÓn väng cña viÖc nghiªn cøu v¨n häc ®i sø §«ng ¸, vÒ vai trß cña v¨n th¬ ch÷ H¸n víi quan hÖ ngo¹i giao gi÷a c¸c n­íc trong khu vùc nµy.  

1. Trong ngo¹i giao qua l¹i gi÷a c¸c n­íc §«ng ¸, tõ Minh Thanh trë l¹i ®©y, ®· thÓ hiÖn ®Çy ®ñ truyÒn thèng thi phó T¶ truyÖn. D­íi sù h¹n chÕ cña thÓ chÕ th­¬ng m¹i triÒu cèng, c¬ héi tiÕp xóc trùc tiÕp cña sø gi¶ c¸c n­íc §«ng ¸ d­êng nh­ chØ cã trong sø qu¸n cña B¾c Kinh. §iÒu ®ã ®· t¹o nªn nh÷ng tr¶i nghiÖm hiÕm cã ®èi víi c¸c nhµ trÝ thøc, vµ trªn ph­¬ng diÖn v¨n häc sö, mçi n¬i tù l­u gi÷ nh÷ng ghi chÐp ®éc ®¸o cña riªng m×nh. VÝ nh­, sù x­íng häa gi÷a Phïng Kh¾c Khoan víi sø gi¶ TriÒu Tiªn Lý To¸i Quang ®· trë thµnh chñ ®Ò ®µm ®¹o say s­a cña c¸c nhµ trÝ thøc hai n­íc ViÖt Nam vµ TriÒu Tiªn, giíi häc thuËt ngµy nay còng quan t©m nhiÒu vÒ nã. Trong thêi gian ®i sø nhµ Thanh, Lª Quý §«n ®· x©y dùng t×nh h÷u nghÞ tèt ®Ñp víi ®oµn sø gi¶ TriÒu Tiªn Hång Kh¶i Hy, th¬ ch÷ H¸n còng trë thµnh chñ ®Ò bµn luËn cña ®«i bªn, lµm t¨ng thªm c¬ héi hiÓu biÕt trùc tiÕp ®Ó hai bªn t×m hiÓu lÉn nhau. Bµi viÕt nµy lÊy sù x­íng häa gi÷a Lª Quý §«n vµ c¸c v¨n nh©n TriÒu Tiªn lµm ®èi t­îng xem xÐt, t×m hiÓu vÒ vÊn ®Ò nµy, ®ång thêi ngÉm nghÜ thªm vÒ kh¶ n¨ng nghiªn cøu v¨n häc ®i sø cña §«ng ¸.

2. §êi Cµn Long n¨m thø 26 (1760, Canh Th×n, n¨m thø 21 niªn hiÖu C¶nh H­ng), t¹i B¾c Kinh, Lª Quý §«n cïng víi chÝnh sø TrÇn Huy, phã sø TrÞnh Xu©n Thô, TrÇn NhËt X­¬ng ®· x­íng häa, ng©m vÞnh cïng víi Yªn hµnh sø Hång Kh¶i Hy trong së qu¸n Hång L­. Lª Quý §«n cã nãi vÒ sù kiÖn nµy trong KiÕn v¨n tiÓu lôc(1) nh­ sau:

“… Cuèi n¨m Canh Th×n ®êi C¶nh H­ng, kÎ hÌn nµy cïng víi TrÇn Huy MËt, TrÞnh Xu©n Thô tham gia b÷a tiÖc tÊt niªn, cã gÆp sø b¹n lµ Hång Kh¶i Hy, TriÖu Vinh TiÕn, Lý Vi ë së qu¸n Hång L«, tr¶i chiÕu mêi nhau ngåi, dïng giÊy bót ®Ó nãi chuyÖn víi nhau, nh©n giao t×nh tèt ®Ñp, sau khi trë vÒ chç ë cña m×nh, hä liÒn lÖnh hai vÞ thiÕu khanh ®em thæ vËt tíi tÆng. N¨m míi l¹i sai ba ng­êi con cña m×nh lµ Hång To¶n Hèi, TriÖu Quang Quy, Lý ThÝch Ph­îng tíi th¨m, chóng t«i ë l¹i kinh hai th¸ng, th­ tõ qua l¹i, ®¹i kh¸i ®Òu tèt ®Ñp c¶.

Bøc th­ ®ªm giao thõa viÕt: “Tõng xem ®Þa ®å vµ kinh s¸ch mµ biÕt tíi quý bang, nh­ng §«ng Nam xa x«i, gÇn nh­ søc bß ngùa (lµ gièng cã tÝnh ch¹y r«ng mµ cßn) kh«ng thÓ ®Õn ®­îc. Ngåi chung chiÕu trong L­ tù, thùc lµ viÖc bÊt ngê, tuy ch­a quen thuéc mµ trong bông rÊt kÝnh mÕn, lßng nhí nhung canh c¸nh. GÇn tíi chia tay, kÎ ®i theo hÇu cã ®­a t«i tê hång, trë vÒ më ra xem, thÊy toµn nh÷ng ý trÞnh träng nh­ lóc ngåi chung, kh«ng ng¨n ®­îc c¶m ®éng. ViÖc mong cã mét lÇn ®Õn quý qu¸n, ®Ó l¹i chiªm ng­ìng t«n dung, chóng t«i h¸ ch¼ng cã ý ®ã sao? Nh­ng v× thÓ lÖ bã buéc, ®«i bªn chóng ta cïng nh­ nhau, ®o¹n tuyÖt thËt lµ ch­íng hËn. Qu¹t giÊy ë n­íc t«i lµ thæ vËt, cho nªn gäi lµ cã mét chót ®Ó lµm kØ niÖm, theo nh­ di ý cña “lôa n­íc Ng«, g¸i n­íc TrÞnh” chÐp trong T¶ truyÖn, kh«ng biÕt ngµi cã vui lßng nhËn cho kh«ng?”

§Çu n¨m, ngµy nguyªn ®¸n ®­a th­ nãi: “Tr­íc ®©y tiÕp ®­îc lêi phóc ®¸p quý b¸u, ®Õn nay cÇm lÊy ngÉm nghÜ, khi tinh thÇn gÆp gì th× n­íc ViÖt n­íc Yªn còng kh«ng xa. Bªn quý ngµi l¹i sai ng­êi mang tin tíi, ®Ó râ søc kháe trong dÞp n¨m míi, th«i lµ vui mõng kh«n xiÕt. Nh­ kÎ hÌn nµy ch¼ng qua chØ lµ ng­êi ngoµi ba ngh×n dÆm, mµ ë n¬i ®Êt kh¸ch, gÆp n¨m míi, cßn kh«ng xiÕt bån chån vÒ lßng riªng nhí n­íc nhí nhµ; huèng hå c¸c ngµi lÆn léi n­íc non hµng n¨m hµng th¸ng, ngöa ®Çu tr«ng vÒ ph­¬ng Nam, th× lµm thÕ nµo mµ nªu ®­îc tÊm lßng t­ëng nhí. T«i muèn ®Õn ngay quý quèc, béc b¹ch ra ngßi bót ®Çu l­ìi, ®Ó biÕt v¨n hiÕn ph­¬ng Nam, nh­ng võa bã buéc vÒ thÓ lÖ, l¹i võa lóc c«ng viÖc bËn rén, thµnh ra kh«ng tháa m·n ®­îc ý ®Þnh cña t«i, ®óng nh­ c©u ng­êi ta nãi s¸t c¸nh nhau mµ thµnh nhì dÞp, thËt lµ ®¸ng tiÕc! PhÈm vËt ®­îc ngµi cã thÞnh t×nh ban cho, xin nhËn lÜnh ®ñ sè vµ tr©n träng t¹ ¬n, bëi v× tõ chèi lµ kh«ng t«n kÝnh. T«i ®· häc ®­îc lêi d¹y cña thÇy M¹nh Tö n­íc Tr©u. Tuy thÕ, mµ t«i tù nghÜ vÉn kh«ng yªn t©m, xin ngµi xÐt cho".

Lêi tiÓu dÉn cña Hång th­îng th­ phóc ®¸p bµi th¬ cña TrÇn ch¸nh sø (tøc TrÇn Huy MËt – ND.) r»ng: “ë n¬i ®Êt kh¸ch, ®­îc tiÕp dung nhan, do ®Êy mµ ngu«i ®­îc sù sÇu n·o, bµi th¬ göi ngµy mång 7 th¸ng giªng, thÞnh t×nh ®Çy rÉy, t«i lóc bÐ häc nghÒ nhá män tõ ch­¬ng, lóc lín bá dë, nay kÝnh ®äc bµi th¬ t­¬i ®Ñp, kh«ng kh¸c g× khóc nh¹c thæi s¸o b»ng th¬. VËy xin kÝnh ®¸p l¹i, ®Ó hîp víi sù gÆp mÆt ë n¬i mu«n dÆm ®­êng tr­êng".

Lêi tiÓu dÉn ®¸p l¹i bµi th¬ cña t«i r»ng: “Tr«ng thÊy dung nghi thanh nh·, cßn ®inh ninh ghi nhí trong lßng, nay nhËn ®­îc bµi th¬ t­¬i ®Ñp kh«ng kh¸c g× ®­îc thõa tiÕp bãng d¸ng thanh tao. Bµi th¬ Êy ý tø s¸t, ©m ®iÖu hay, lµm cho ng­êi ta ®äc ®i ®äc l¹i hai ba lÇn, d­êng nh­ b¾t ®­îc viªn ngäc quý. VÒ nghÒ lµm th¬, t«i vÉn biÕng nh¸c, ®i ®­êng tr­êng hµng ba ngµn dÆm, mµ tù thÑn kh«ng cã lÊy mét bµi th¬. Nay ®­îc tiÕp thÞnh t×nh, kh«ng lÏ c« phô bông tèt, v× thÕ quªn c¶ vông vÒ quª kÖch, kÝnh xin nèi ®iªu, chØ e bÞ chó nhá d­íi mïng c­êi khóc khÝch".

Lêi tiÓu dÉn ®¸p l¹i bµi th¬ cña TrÞnh phã sø (tøc TrÞnh Xu©n Thô) r»ng: “Ngän ®Ìn lÎ loi ë n¬i qu¸n kh¸ch, chØ ng©m th¬ cña Cao Thùc Ch©u, TiÕt §¹o H¹nh, buån kh«ng cã g× ®Ó tiªu khiÓn, bçng nhËn ®­îc bµi th¬ t­¬i ®Ñp, cã thÓ khu©y kháa ®­îc sù t­ëng nhí khi gÆp mÆt ë qu¸n Hång L«, më th¬ ®Ó suy nghÜ ng©m nga, vui s­íng nh­ ng­êi ®­îc cña. Nay xin b¾t ch­íc vÎ nh¨n T©y tö, ®Ó gióp vµo vËt liÖu dïng ®Ëy lä t­¬ng”.

Lêi tiÓu dÉn ®¸p l¹i bµi th¬ cña TrÇn ch¸nh sø r»ng: “Th­ tõ göi ®Õn lu«n lu«n, t©m linh ®­îc th«ng suèt, kh«ng ph¶i nh­ ng­êi ta nãi “nhµ gÇn mµ ng­êi xa” vËy. Chóng ta nh­ bÌo m©y tan häp, viÖc Êy kh«ng cÇn nãi ®Õn lµm g×, mµ g¸i n­íc TrÞnh, lôa n­íc Ng« còng ch­a tõng cã ®Ó tÆng ®¸p, duy mçi lÇn tá râ t©m t×nh, còng cã thÓ l­u l¹i ®­îc quang c¶nh ë trong giÊy mùc. T«i bËn viÖc vÆt suèt ngµy, kh«ng mÊy lóc chèng c¸i gËy kh« mµ ®i d¹o ch¬i ®­îc, thµnh ra kh«ng tr¸nh khái c¸i lçi häa vÇn khÝ chËm, thËt ®óng nh­ c©u nãi: “ng­êi hay kÎ dë c¸ch nhau hµng ba m­¬i dÆm ®­êng”.

Lêi tiÓu dÉn ®¸p l¹i th¬ cña t«i r»ng: “ThÇn T­¬ng thñy g¶y ®µn ë trªn s«ng Thu, khóc ®µn ®· kÕt thóc mµ vÉn kh«ng thÊy ng­êi. Cæ nh©n dïng ®iÓn nµy vÝ víi th¬ v¨n tét bËc, ý nãi th¬ v¨n ®Õn chç thÇn k× ®éc ®¸o. Nay tóc h¹ dïng ngßi bót m« t¶ c¶nh h­ kh«ng, thÊu suèt mét ®iÓm linh tinh, kh«ng ng¹i tµo phiÒn. T«i hai ba lÇn ®äc th¬ v¨n göi ®Õn kh«n xiÕt nh¶y móa vui mõng. RÊt biÕt r»ng lêi tùa cña HuyÒn YÕn kh«ng lµm t¨ng gi¸ trÞ bµi phó Tam ®«, giäng quª kÖch ë th«n quª khã cã thÓ häa ®­îc khóc d­¬ng xu©n b¹ch tuyÕt, nh­ng kh«ng d¸m hoµn toµn c« phô lßng chu ®¸o cña ngµi. Nay xin ®em hÕt tµi nghÖ con lõa ®¸p l¹i, mong ngµi vui lßng nhËn cho, th× may m¾n l¾m".

Lêi tiÓu dÉn cña Lý häc sÜ (tøc Lý Huy Trung) ®¸p l¹i th¬ cña ba sø thÇn r»ng: “Ph­¬ng xa gÆp nhau, nghiªng c©y läng cïng nhau nãi chuyÖn, ®Êy kh«ng ph¶i lµ sù tÇm th­êng, khi xÕp ban thø ë s©n rång, ®­îc thõa tiÕp dung nghi thanh nh·. [Nh­ng tiÕc v×] mÊy c©u chuyÖn s¬ qua, kh«ng kh¸c g× tr«ng b«ng d­íi n­íc; vÒ n»m su«ng n¬i c«ng qu¸n, ¸y n¸y suèt ngµy, may ®­îc ng­êi gióp viÖc ngµi h¹ cè, ban cho lêi v¨n xinh t­¬i, gÆp gì ph­¬ng trêi, ®­îc lêi vµng ngäc ph­¬ng Nam vang ®Õn, ng©m nga mang vÒ §«ng thæ, tr©n tµng trong nÝp trong r­¬ng. X­íng cã häa kh«ng, mu«n dÆm kh«ng bê, lêi v¾n t×nh dµi, tinh thÇn cung tá”.

Nh÷ng trø t¸c n«ng c¹n cña t«i, nh­ QuÇn th­ kh¶o biÖn, Th¸nh m« hiÒn ph¹m lôc vµ Tiªu t­¬ng b¸ch vÞnh thi lµm trong khi ®i ®­êng ®Òu ®­îc Hång th­îng th­ viÕt gióp lêi giíi thiÖu trªn ®Çu s¸ch, Lý häc sÜ còng lµm bµi tùa tËp th¬ b¸ch vÞnh. Sau ®©y, t«i cã ®­a cho quan kh©m sai b¹n tèng lµ Lang trung TÇn TriÖu Ch©u xem, TÇn khen lµ v¨n ch­¬ng cã khÝ t­îng cao siªu, h×nh s¾c rùc rì.

N¨m Quý Tþ (1773), b¹n ®ång khoa víi t«i lµ «ng NguyÔn Dao, phông mÖnh ®i sø, khi ®Õn B¾c Kinh, cã gÆp Lý TrÝ Trung, phã sø n­íc Êy, nãi lµ ch¸u häc sÜ Lý Huy Trung, l¹i nãi chuyÖn chó «ng ta ®· cïng ThÞ gi¶ng Lª QuÕ §­êng(2) “quý quèc” kÕt nghÜa t­¬ng tri n¬i ®Êt kh¸ch vµ trao ®æi v¨n th¬ víi nhau, Lý TrÝ Trung l¹i ®­a danh thiÕp nhá cho sø thÇn n­íc ta tá ý hái th¨m t«i hiÖn nay gi÷ chøc g× vµ kÝnh chóc b×nh yªn.

Lêi trÝch dÉn rÊt dµi, nh­ng ®Ó thÊy sù ch©n thùc cña t×nh ý trong ®ã, chØ cã c¸ch chÐp toµn bé. Nöa trªn cña ®o¹n viÕt lµ nh÷ng lêi khen ngîi ®èi víi phong tôc hån hËu, chuéng lÔ gi÷ phÐp cña TriÒu Tiªn. Lª Quý §«n m« t¶ nh÷ng trao ®æi qua l¹i b»ng giÊy bót gi÷a hai bªn sø gi¶, lßng tr©n träng cã thÓ nhËn thÊy râ rÖt. Tõ sù tÆng quµ vµ ®èi ®¸p gi÷a sø thÇn hai n­íc, kh«ng khã ®Ó nhËn ra t×nh c¶m gi÷a hai n­íc võa quen, mµ võa l¹. Trong qu¸ tr×nh phông sø xuÊt hµnh, Lª Quý §«n ®em nh÷ng t¸c phÈm cña m×nh nh­ QuÇn th­ kh¶o biÖn vµ Th¸nh m« hiÒn ph¹m lôc tÆng cho nh÷ng ng­êi b¹n mµ «ng quen trªn ®­êng cho tíi c¸c sÜ nh©n trung thæ vµ sÜ nh©n ë TriÒu Tiªn, ®Òu ®­îc mäi ng­êi ®ång lßng khen ngîi.

VÒ chuyÕn ®i B¾c Kinh nµy, Lª Quý §«n tõng nãi: “Däc ®­êng gÆp c¸c sÜ ®¹i phu trung ch©u, khã kh¨n trong trß chuyÖn, gÇn nh­ gÆp kÎ ®Þch vËy, l¹i cã cèng sø TriÒu Tiªn, kh©m sai b¹n tèng quan, ®Òu lµ v¨n hµo mét thêi, kh«ng nh×n nhau b»ng con m¾t n­íc ngoµi, nãi chuyÖn qua l¹i, kÎ hÌn nµy thùc cã phóc lín, trong lóc ®èi ®¸p ch÷ nghÜa, may kh«ng bÞ c­êi chª, cµng muèn khen ngîi h¬n. QuÇn th­ kh¶o biÖn, Th¸nh m« hiÒn ph¹m lôc ®Òu ®­îc viÕt ra lóc kÎ hÌn nµy ch­a ®Õn ba m­¬i tuæi, ®­îc nh÷ng ng­êi næi tiÕng yªu thÝch, kh«ng chØ gi÷ kh­ kh­ lÊy mét m×nh, thÕ míi biÕt lßng ng­êi kh«ng kh¸c, ®em thµnh chÝnh ra ®èi víi nhau, lÊy ch÷ nghÜa ®Ó biÕt nhau, th× bèn bÓ ®Òu lµ anh em c¶”(3). §èi víi Lª Quý §«n, lÇn ®i sø Trung Quèc nµy ®Ých thùc lµ mét cuéc héi ngé hiÕm cã trong ®êi. Kh«ng chØ ®em l¹i nh÷ng hiÓu biÕt míi cho Lª Quý §«n, sù giao tiÕp víi c¸c nh©n sÜ trung thæ vµ TriÒu Tiªn cµng lµ nh÷ng kinh nghiÖm quý gi¸ kh«ng thÓ thay thÕ ®­îc trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh tri thøc cña Lª Quý §«n, cµng cho thÊy nh÷ng quan niÖm gi¸ trÞ tõ tr­íc tíi giê cña «ng cã ý nghÜa phæ biÕn.

3. C¸c tiÕt sø TriÒu Tiªn mµ Lª Quý §«n gÆp ë B¾c Kinh chñ yÕu cã ba ng­êi lµ: chÝnh sø Hång Kh¶i Hy, phã sø TriÖu Vinh TiÕn, §¹i häc sÜ Lý Vi Trung. Theo Quèc triÒu nh©n vËt kh¶o, Hång Kh¶i Hy tõng lµ tr¹ng nguyªn, nhiÒu lÇn ®i sø NhËt B¶n vµ B¾c Kinh, cã kinh nghiÖm ngo¹i giao phong phó. TriÖu Vinh TiÕn, Lý Vi Trung ®Òu gi÷ chøc quan träng ë triÒu Lý. VÒ nh÷ng nh©n vËt mµ Lª Quý §«n gÆp gì t¹i B¾c Kinh, häc gi¶ NhËt B¶n lµ Thanh Thñy Th¸i Lang tõng cã nh÷ng kh¶o chøng chi tiÕt, rÊt ®¸ng tham kh¶o(4).

Qua nh÷ng ng«n tõ cña Lª Quý §«n, d­êng nh­ «ng tù hµo tr­íc nh÷ng th¬ v¨n ®Ò tÆng cña tiÕt sø TriÒu Tiªn. Thùc ra, th¬ v¨n lµ së tr­êng cña sø thÇn TriÒu Tiªn, ®Õn Trung Quèc còng cã khi ph¶i chÞu lÐp vÕ, hoÆc ®­îc dÉn ra ®Ó lµm r¨n. ThÈm §øc Phï cã niªn ®¹i sím h¬n mét chót tõng nãi vÒ ph­¬ng thøc tiÕp ®·i sø nhµ Minh cña TriÒu Tiªn ®êi v·n Minh nh­ sau:

Tôc cña TriÒu Tiªn rÊt coi träng th¬ v¨n. Còng lËp ra H­¬ng héi thÝ. C¸c båi thÇn tíi triÒu cèng ®a phÇn lµ ®¹i liªu??? Gäi ng­êi ®­îc bµn viÖc chÝnh sù lµ TÓ t­íng. Buéc ph¶i cã mét Ngù sö ®Ó theo dâi. §Òu chän lùa kÜ cµng tõ nh÷ng ng­êi v¨n häc næi tiÕng lµm sö giíi. NÕu thiÕu ph¶i mua ®å tÞch??? NgÉu dôc? ch©u(5)

HiÓn nhiªn, v¨n häc ®i sø qua l¹i gi÷a TriÒu Tiªn vµ Trung Quèc lµ tiªu ®iÓm quan t©m cña c¸c häc gi¶ Trung Quèc vµ TriÒu Tiªn. Nhµ Nho NhËt B¶n L©m La S¬n gäi ®ã lµ “thi chiÕn” (cuéc chiÕn b»ng th¬ v¨n – ND.). Trong mèi quan hÖ gi÷a Lª Quý §«n vµ sø ®oµn Hång Kh¶i Hy kh«ng hÒ cã chuyÖn gi­¬ng cung móa kiÕm th¬ v¨n kiÓu “thi chiÕn”, mµ ®ã lµ sù “t­¬ng tri t­¬ng tÝch” (biÕt tµi vµ tr©n träng tµi cña nhau – ND.). Tuy TiÒn Khiªm Ých(6) kh«ng hÒ biÓu lé bÊt m·n ®èi víi tr×nh ®é lµm th¬ trong Hoµng Hoa tËp, nh­ng ®èi víi nh÷ng ng­êi lµm th¬ ch÷ H¸n ë c¸c n­íc §«ng ¸, tr×nh ®é H¸n v¨n cña c¸c sø tiÕt TriÒu Tiªn, th«ng qua c¸i nh×n cña c¸c sø gi¶ ViÖt Nam, lµ ®èi t­îng ®Ó sø tiÕt c¸c n­íc ng­ìng mé.

4. Suy ngÉm vÒ th¬ ch÷ H¸n ë §«ng ¸ víi quan hÖ ngo¹i giao

Th¬ ch÷ H¸n lµ m«i giíi vµ c«ng cô cho sù giao l­u, hiÓu biÕt lÉn nhau gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa khu vùc §«ng ¸. Tõ Minh Thanh vÒ sau, c¸c sø tiÕt ngo¹i giao qua l¹i ngµy cµng nhiÒu vµ viÖc tÆng th¬ lÉn nhau ®óng thùc lµ ®· t¸i hiÖn truyÒn thèng thi phó T¶ truyÖn. Do vËy, trong lóc thiªn h¹ th¸i b×nh, sù gÆp gì gi÷a thi nh©n c¸c n­íc ®· cho thÊy quan niÖm vÒ bê câi thÕ giíi vµ trËt tù cña ng­êi thêi Êy. Cßn trong nh÷ng lóc biÕn lo¹n, cã thÓ thÊy, nhµ th¬ t×m kiÕm sù an æn th©n t©m trong th¬, trong khi mét sè ®«ng nhãm trÝ thøc bÞ biÕm trÝch, l­u phãng, phiªu di, thi ca trë thµnh ph­¬ng thøc tuyÖt nhÊt cho sù kÝ th¸c nçi lßng. Thi ca kh«ng chØ lµ c«ng cô biÓu ®¹t t×nh c¶m, chÝ h­íng c¸ nh©n, mµ cßn lµ con ®­êng tèt h¬n c¶ ®Ó t×m kiÕm hÖ thèng gi¸ trÞ trong c¸i trËt tù thÕ giíi ®ang biÕn ®éng gay g¾t.

B¾t ®Çu tõ truyÒn thèng thi phó cña T¶ truyÖn, sø tiÕt ngo¹i giao vµ th¬ phó trë nªn g¾n kÕt kh«ng rêi. Khæng Tö nãi: “Hµnh kØ h÷u sØ, sö ­ tø ph­¬ng, bÊt nhôc qu©n mÖnh, kh¶ vÞ sÜ hÜ”(7) (Hµnh ®éng cña m×nh cã liªm sØ, ®em nã ra vËn dông ë bèn ph­¬ng, kh«ng lµm nhôc mÖnh vua, cã thÓ gäi lµ sÜ vËy). Phan Lçi ®êi Thanh s¬ ®· rót ra ®­îc mét sù kh¸i qu¸t vÒ v¨n hãa viÕt cña sø tiÕt tr­íc ®êi H¸n, thËm chÝ cho r»ng, t¸c phÈm sø tiÕt ®· më ra c¶ mét nguån m¹ch phong nh· cho ngh×n n¨m. ¤ng viÕt: “ThÇn phông mÖnh ra khái biªn c­¬ng, cã nh÷ng sù l¹ k× lîi h¹i an nguy, ph¶i øng phã ®Ó kh«ng nhôc mÖnh, Th¸nh nh©n ®Òu cho ®ã lµ viÖc khã, chøc tr¸ch cña ng­êi ®i sø thËt lµ nÆng nÒ. Mµ nh÷ng ng­êi thêi x­a phông mÖnh ®i sø ®Ó l¹i danh tiÕng, lu«n lu«n lµ c¸c sÜ nh©n v¨n nh·. Häc trß cña Tö S¶n, Quý Tr¸c, YÕn Anh thêi Xu©n Thu, ®Òu biÕt l¾m hiÓu nhiÒu, giái vÒ giao tiÕp. Lôc Gi¶, Nghiªm Trî, Chung Qu©n, T­ M· Thiªn, T­¬ng Nh­ ®êi H¸n ®Òu nhÊt nhÊt phông mÖnh ®i sø. Cho ®Õn TrÇn Thang lËp c«ng tuyÖt vêi, mµ TruyÖn gäi c«ng cña «ng lµ ch­¬ng tÊu; T« Tö Khanh tiÕt th¸o, mµ ®­îc tÆng n¨m ch÷ lµm tæ cña phong thi ngh×n ®êi. Nh­ thÕ ®Ó thÊy lµm sø cho Thiªn tö, chØ cã v¨n nh©n lµ phï hîp nhÊt”(8). Th¬ cña T« Vò tÆng Lý L¨ng thËt ra chØ lµ ®ån thæi, d­êng nh­ ®· thµnh ®Þnh luËn, ai ai còng nãi nh­ vËy, nh­ng Phan Lçi ®· nh×n ra mèi quan hÖ gi÷a sø tiÕt vµ v¨n häc viÕt, ®ã cã thÓ coi lµ cã nhËn thøc s©u s¾c.

V¨n hãa viÕt cña sø tiÕt kh«ng chØ cã ghi chÐp vÒ phong thæ nh©n t×nh, mµ cßn ph¶n ¸nh, mét lµ, sù quan s¸t lÉn nhau gi÷a gãc nh×n “t«i vµ hä”; hai lµ, sù va ch¹m vµ dung hîp gi÷a sù vËt míi, cò vµ quan niÖm gi¸ trÞ; ba lµ, sù ph¶n ¸nh vÒ c¸c mÆt cña th­¬ng nghiÖp hoÆc hiÖn thùc x· héi. LÊy giai ®o¹n Minh Thanh lµm vÝ dô xem xÐt, sau khi thÓ chÕ giao dÞch triÒu cèng nhµ Minh ®­îc x¸c lËp, ®· quyÕt ®Þnh h×nh th¸i c¬ b¶n cña sù ngo¹i giao qua l¹i gi÷a c¸c n­íc §«ng ¸. Cuèi Thanh, chñ nghÜa quèc téc næi dËy, h×nh th¸i ngo¹i giao gi÷a Trung Quèc vµ thÕ giíi tiÕn vµo trong hÖ thèng thÕ giíi, giao dÞch triÒu cèng truyÒn thèng chÝnh thøc b­íc vµo qu¸ khø. ThÕ nh­ng, bÊt luËn trong thêi kú nµo, th¬ ch÷ H¸n lu«n gi÷ mét vai trß quan träng trong sù qua l¹i gi÷a c¸c n­íc §«ng ¸, nh÷ng du kÝ cña sø tiÕt còng lµ sö liÖu quan träng ®Ó nh×n l¹i lÉn nhau. VÝ nh­, lÞch sö L­u CÇu (quÇn ®¶o Ryukyu n»m gi÷a Trung Quèc vµ NhËt B¶n – ND.) cã quan hÖ cùc kú chÆt chÏ víi nh÷ng s¾c phong ®i sø L­u CÇu trong hai ®êi Minh Thanh, sù ph¸t hiÖn ra §µi Loan còng cã liªn quan tíi s¾c phong sø L­u CÇu ®êi Minh(9); nhµ th¬ lín ®êi v·n Thanh lµ Hoµng T«n HiÕn còng cã chç ®øng trong lÞch sö ngo¹i giao cËn ®¹i, t¸c phÈm cña «ng nhËn ®­îc sù ®ãn nhËn cña ®éc gi¶ c¶ hai n­íc Trung Quèc vµ NhËt B¶n. MÆt kh¸c, sù l­u truyÒn ë khu vùc kh¸c còng t¹o nªn thanh danh cho nhµ th¬, nh­ Häa nguyÖt lôc cña Tµo HuyÒn trong thi ®µn cuèi ®êi Thanh viÕt: “Nh÷ng kÎ h¸o danh trong kinh lu«n lu«n kÕt giao víi c¸c sÝnh sø (c¸c sø gi¶ tíi triÒu sÝnh – ND.), hy väng cã thÓ l­u danh tiÕng sang n­íc kh¸c, nªn Lý ThuÇn Kh¸ch cã mÊy bµi th¬ l­u truyÒn sang n­íc kh¸c, ®Òu kh«ng ph¶i lµ nh÷ng t¸c phÈm hay”(10). Nãi tãm l¹i, v¨n hãa viÕt cña sø tiÕt c¸c n­íc §«ng ¸ võa lµ cöa ngâ ®Ó xem xÐt lÉn nhau, võa lµ m«i tr­êng ®Ó hai bªn lªn tiÕng t×m hiÓu qua l¹i; thËm chÝ, cã kh¶ n¨ng cßn thµnh b»ng chøng cho nh÷ng ý t­ëng (vµ t­ëng t­îng) v¨n hãa cña mét quèc gia hoÆc khu vùc. Sø tiÕt ngo¹i giao cßn ®¹i diÖn cho mét sù du nhËp tri thøc míi, quan ®iÓm míi, nh­ sø tiÕt Nhi Khiªm ®êi Minh ë TriÒu Tiªn(11), t¨ng Hoµng BÝch T«ng tíi NhËt B¶n kho¶ng gi÷a Minh Thanh(12). V¨n hãa viÕt cña sø tiÕt còng lµ c«ng cô quan träng ®Ó gi¶i m· c¸ch bµy tá t×nh c¶m truyÒn thèng nghiªng vÒ lèi lý luËn. Häc gi¶ NhËt B¶n lµ Th«n TØnh Ch­¬ng Giíi ®· cã nh÷ng th¶o luËn rÊt chi tiÕt vÒ th¬ ch÷ H¸n vµ quan hÖ th«ng giao gi÷a TriÒu Tiªn vµ NhËt B¶n(13). Nh÷ng nghiªn cøu vÒ Yªn hµnh lôc, Hoµng Hoa tËp ®· dÊy lªn sù chó ý cña c¸c häc gi¶(14), nh­ng c¸c nhµ nghiªn cøu vµnh ®ai ng«n ng÷ H¸n vÉn cßn thiÕu nh÷ng nghiªn cøu vÒ sù phong phó cña v¨n b¶n vµ néi hµm trong v¨n häc Trung Quèc cã liªn quan tíi sø tiÕt. N¨m nay, c¸c häc gi¶ khèi Hoa ng÷ ®· b¾t ®Çu chó ý tíi ®iÒu nµy, nh­ng nh÷ng nghiªn cøu v¨n häc H¸n cña sø tiÕt ViÖt Nam vÉn cßn rÊt kh«ng ®Çy ®ñ. Sù t­¬ng hç gi÷a sø tiÕt vµ v¨n häc lµ mét kho tµng quý b¸u cã søc ¶nh h­ëng réng, néi dung phong phó, sù phong phó cña c¸c thÓ tµi vµ nh÷ng ý nghÜa hµm chøa trong ®ã vÉn cßn ®îi nh÷ng nghiªn cøu s©u h¬n.

MÆt kh¸c, chóng t«i nhËn thÊy r»ng, ®èi víi c¸c sø thÇn ngo¹i giao, nh÷ng tr¶i nghiÖm l÷ hµnh kh«ng chØ lµ nh÷ng håi øc khã quªn cña c¸ nh©n, mµ cßn lµ nh÷ng vèn v¨n hãa quan träng trong ®êi sèng x· héi vµ tri thøc cña hä. V¨n hãa viÕt cña sø tiÕt (bao gåm th¬, du kÝ, tÊu nghÞ, v.v.) kh«ng chØ lµ nh÷ng sù nghe nh×n du lÞch ®¬n thuÇn, mµ h¬n thÕ, cßn ph¶i truyÒn ®¹t ®­îc nh÷ng t­ thÕ vµ thanh ®iÖu cña chÝnh quyÒn ë ®»ng sau ®ã. Do vËy, v¨n häc viÕt sø tiÕt lµ sù khai triÓn nh÷ng thanh ®iÖu phøc hîp, ®ang ®îi chê nh÷ng sù thuyªn thÝch vµ phôc dùng tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau.

KÕt luËn

Th¬ ch÷ H¸n víi quan hÖ ngo¹i giao lµ mét m¾t xÝch quan träng trong v¨n häc ch÷ H¸n ë §«ng ¸, sù nghiªn cøu nµy vÉn cßn ë trong giai ®o¹n thö nghiÖm ®æi míi cña thÕ giíi H¸n ng÷. TÝnh quan träng cña chñ ®Ò nghiªn cøu nµy thÓ hiÖn ë:

1. §¸p øng trµo l­u nghiªn cøu v¨n häc v¨n hãa quèc tÕ hiÖn nay. Ai còng biÕt r»ng, t­ duy kh«ng gian gÇn nh­ thay thÕ t­ duy thêi gian, nh÷ng bµn luËn cña mét chñ thÓ ®¬n nhÊt lu«n bÞ thay thÕ bëi tÝnh chñ thÓ t­¬ng hç. Do ®ã, nh÷ng nghiªn cøu vÒ l÷ hµnh, ®Þa lÝ häc nh©n v¨n, ®Þa chÝ v¨n hãa trë nªn réng r·i trªn thÕ giíi. V¨n hãa viÕt sø tiÕt cung cÊp tµi nguyªn vµ ®iÒu kiÖn tuyÖt vêi cho nh÷ng nghiªn cøu theo h­íng nµy.(14)

2. Cung cÊp cho v¨n häc Trung Quèc gãc nh×n vµ ng«n ng÷ lý luËn míi. Nh­ ®· nãi, v¨n hãa viÕt sø tiÕt kh«ng hÒ lµ ®èi t­îng chñ yÕu cña nh÷ng nghiªn cøu v¨n häc Trung Quèc ë qu¸ khø, mµ nh×n trong tiÕn tr×nh nghiªn cøu tr­íc m¾t, Ýt ra trong giai ®o¹n Minh Thanh, møc ®é c¸c t¸c phÈm ®­îc l­u truyÒn ra n­íc ngoµi còng lµ biÖn ph¸p quan träng ®Ó c¸c nhµ th¬, t¸c gi¶ cã ®­îc danh tiÕng hay lîi Ých. Nh÷ng v¨n tù qua l¹i gi÷a Yªn hµnh sø TriÒu Tiªn víi nhµ th¬ Tø Xuyªn Lý §iÒu vµo gi÷a ®êi Thanh còng lµ chuyÖn cã thùc khiÕn c¸c sö gia v¨n häc høng thó bµn b¹c, tÊt c¶ ®Òu cã thÓ thÊy trong Vò th«n thi tho¹i cña Lý §iÒu Nguyªn, cßn Tïy viªn thi tho¹i cña Viªn Môc còng cã mét sè ghi chÐp vÒ sø tiÕt TriÒu Tiªn. LÊy v¨n hãa viÕt sø tiÕt lµm mÊu chèt, ý c¶nh mü häc vµ s¸ch l­îc tu tõ ®Òu cã Ýt nhiÒu nh÷ng nhËn thøc vµ thÓ nghiÖm chøng thùc kh¸c nhau ®èi víi viÖc thÓ hiÖn ph¹m trï vµ néi hµm v¨n häc Trung Quèc.

3. Suy t­ vÒ vai trß cña v¨n häc ch÷ H¸n, sù qua l¹i cña c¸c sø tiÕt §«ng ¸, th¬ ch÷ H¸n, v¨n ch÷ H¸n lµ mét h×nh thøc quan träng nhÊt cña v¨n hãa. ThËm chÝ, c¸c sø thÇn cña NhËt B¶n – Hµn Quèc, Hµn Quèc – ViÖt Nam còng dïng th¬ ch÷ H¸n ®Ó thï häa. ë c¸c khu vùc §«ng ¸ ngoµi Trung Quèc, Hoµng Hoa tËp do c¸c sø thÇn Trung Quèc - Hµn Quèc x­íng häa ®· trë thµnh mÉu mùc cho th¬ ch÷ H¸n c¸c n­íc häc theo. Tõ cËn ®¹i trë vÒ tr­íc, v¨n hãa H¸n b»ng ch÷ H¸n tõng lµ t©m ®iÓm suy t­ cña c¸c trÝ thøc thuéc c¸c vïng v¨n hãa kh¸c. Trong khi mäi ng­êi s«i næi bµn t¸n vÒ nh÷ng ¶nh h­ëng NhËt B¶n mµ L­¬ng Kh¶i Siªu tiÕp thu, th× l¹i quªn mÊt r»ng, ë NhËt B¶n tr­íc ®ã ®· tõng l­u hµnh H¶i quèc ®å chÝ cña Ngôy Nguyªn. V¨n hãa viÕt cña sø tiÕt chÝnh lµ b­íc khëi ®Çu tèt nhÊt cho sù suy ngÉm vÒ viÖc H¸n ng÷, H¸n v¨n, H¸n thi ®­îc truyÒn b¸ vµ diÔn biÕn ë khu vùc §«ng ¸.

4. Cung cÊp nhËn thøc s©u h¬n vÒ t×nh thÕ t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a c¸c n­íc §«ng ¸, bao gåm Trung Quèc, L­u CÇu, NhËt B¶n, Hµn Quèc (TriÒu Tiªn).  §ång thêi, qua v¨n hãa viÕt cña sø tiÕt, nhËn thøc vÒ m« h×nh thÕ giíi cña nhãm trÝ thøc §«ng ¸ ®­¬ng thêi còng nh­ qu¸ tr×nh xung ®ét vµ ®iÒu hßa trong hµnh tr×nh giao l­u víi c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c còng râ h¬n.

Th¬ ®i sø, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ph¸t ng«n trong t×nh huèng quan ph­¬ng, b¾t buéc ph¶i tÝnh tíi lËp tr­êng tæ quèc. Thùc ra, trong sù qua l¹i gi÷a c¸c n­íc §«ng ¸ thÕ kû XVI - XVII, th¬ ch÷ H¸n lu«n gi÷ vai trß quan träng.

Trong Sø L­u CÇu lôc, chóng ta thÊy, ngoµi ®¹i lÔ triÒu cèng, sù x­íng häa víi c¸c v¨n nh©n t¹i n¬i ®ã d­êng nh­ lµ ho¹t ®éng v¨n hãa quan träng nhÊt cña c¸c sø thÇn t¹i ®Êt L­u CÇu. C¸c thi t¨ng L­u CÇu cã thÓ lµm th¬ hay kh«ng còng lµ chñ ®Ò bµn luËn yªu thÝch cña c¸c sø tiÕt(15). Th¬ võa lµ mét bé phËn cña tõ lÖnh ngo¹i giao, võa lµ thø biÖt d­îc kh«ng thÓ thiÕu trong ®êi sèng tinh thÇn.

---

(*) Phã gi¸o s­, ViÖn V¨n TriÕt, ViÖn Nghiªn cøu Trung ­¬ng §µi Loan.

(1) Xem: Lª Quý §«n. KiÕn v¨n tiÓu lôc.

(2) Tªn hiÖu cña Lª Quý §«n.

(3) Lª Quý §«n B¾c sø th«ng lôc (Tù tù).

(4) Thanh Thñy Th¸i Lang. 〈ベトナム使節と朝鮮使節 の 中國での邂逅〉，《北東アジア文化研究》（日本鳥取女 子短期大學), sè 12 (2001:10), tr.31-47.

(5) ThÈm §øc Phï. V¹n LÞch d· hé biªn (B¾c Kinh, Trung Hoa th­ côc, 2004), quyÓn 30, tr.786.

(6) TiÒn Khiªm Ých viÕt: “C¸c bÒ t«i b¶n triÒu theo hÇu, phông sø Cao LÖ, vÝ cã Hoµng Hoa tËp...  §«ng quèc v¨n thÓ cïng ph«, tõ l©m ch­ c«ng, kh«ng ng¹i chÞu khæ tíi ®ã, ®em ngô ý nhu viÔn nªn Ýt cã nh÷ng tõ ®Ó thÑn. TiÒn Khiªm Ých. B¹t Hoµng hoa tËp, Môc TÒ h÷u häc tËp (Th­îng H¶i, Th­îng H¶i cæ tÞch xuÊt b¶n x·, quyÓn 46, tr.1528-1529).

(7) (Thanh) NguyÔn Nguyªn (hiÖu kh¸m) LuËn ng÷ chó sí, ThËp tam kinh chó sí, (§µi B¾c, NghÖ v¨n Ên th­ qu¸n, 1955), tr.118.

(8) Phan Lçi. Tèng U«ng Chu thø phông sø L­u CÇu tù, Trôc S¬ §­êng tËp, Tø khè toµn th­ tån môc tïng th­, (§µi Nam huyÖn: Trang Nghiªm v¨n hãa, 1995), tËp bé, s¸ch 250, quyÓn 9, tr.52.

(9) Nh÷ng nghiªn cøu vÒ ph­¬ng diÖn nµy rÊt nhiÒu, nghiªn cøu míi ®©y cã thÓ xem: Chu UyÓn §iÖu. Nói trong sãng n­íc – Tæng luËn vÒ ng­êi Minh víi nhËn thøc §µi Loan, “Häc b¸o LÞch sö §¹i häc §µi Loan”, sè 40 (2007:12), tr.93-148.

(10) Tµo Ho»ng. Häa nguyÖt lôc, ng­êi viÕt ch­a tõng ®äc, trÝch dÉn theo: TiÒn Träng Liªn (chñ biªn). Thanh thi kØ sù (Nam Kinh, Giang T« cæ tÞch xuÊt b¶n x·, 1987), quyÓn triÒu Gia Kh¸nh, tr.8228.

(11) Xem: V­¬ng Quèc L­¬ng. Nhi Khiªm “Liªu H¶i biªn” vµ “Canh Ngä Hoµng hoa tËp”, Tr­¬ng B¸ VÜ. Vùc ngo¹i H¸n tÞch tïng kh¸n (B¾c Kinh, Trung Hoa th­ côc, 2006), quyÓn 2, tr.337-346.

(12) VÒ nghiªn cøu cña Hoµng BÝch T«ng, xem: Liªu TriÖu Hanh. “H×nh t­îng NhËt B¶n trong th¬ ca cña ThiÒn s­ Méc Yªm – LÊy nói Phó SÜ vµ t¨ng l÷ lµm ®èi t­îng trung t©m”, TËp san nghiªn cøu V¨n TriÕt Trung Quèc, ViÖn Nghiªn cøu Trung ­¬ng sè 24 (2004:03) tr.129-153; Hai thanh ©m trong thi ca ThiÒn s­ Èn Nguyªn: lÊy th¬ cuèi ®êi lµm träng t©m trong DiÖp Quèc L­¬ng, TrÇn Minh T­. NhËt B¶n H¸n häc nghiªn cøu tôc th¸m, V¨n häc thiªn (§µi B¾c, Trung t©m xuÊt b¶n §¹i häc §µi Loan, 2005), tr.157-186; v.v..

(13)  Th«n TØnh Ch­¬ng Giíi: 《東アジア往還―漢詩と 外交》(§«ng Kinh, TriÒu NhËt t©n v¨n x·, 1995).

(14) Nghiªn cøu liªn quan xem lêi dÉn tr­íc cña V­¬ng Quèc L­¬ng, Tµo Hång. LuËn §æng ViÖt “TriÒu Tiªn phó” – Bµn thªm vÒ mèi quan hÖ ngo¹i giao vµ tõ phó thêi cæ ®¹i”, Vùc ngo¹i H¸n tÞch tïng kh¸n, quyÓn 1, tr.411-421; Lý Nham. Trung Hµn v¨n häc quan hÖ sö luËn (B¾c Kinh, X· héi khoa häc v¨n hiÕn xuÊt b¶n x·, 2003), tr.388-400; v.v..