Cách đây 5 năm, vào những ngày giáp Tết Đinh Hợi, Nguyễn Hữu Đang – một nhà hoạt động văn hóa và cách mạng lớn của Việt Nam thế kỷ 20 đã vĩnh viễn ra đi để lại nỗi tiếc thương cho giới sĩ phu Bắc Hà, mà ông từng là một trong những đại diện kiên cường và khí phách nhất. Là thủ lĩnh tinh thần và trong thực tế của phong trào Nhân văn Giai phẩm, Nguyễn Hữu Đang là một con người mà theo nhận định của giới trí thức cấp tiến Hà Thành, nền dân chủ, tự do của nước Việt sau này sẽ phải ghi danh ông.
Nguyễn Hữu Đang sinh ngày 15 tháng 8, 1913 trong một gia đình trí thức ở tỉnh Thái Bình. Từ thuở ấu thời, ông đã nổi tiếng là ham hiểu biết và học giỏi, yêu tự do và công bằng xã hội. Lòng mong mỏi cho quê hưong được độc lập khiến ông, từ khi là học sinh, đã tham gia những hoạt động yêu nước. Cuối năm 1930, ông bị Pháp bắt giam, nhưng chỉ bị quản chế vì chưa đến tuổi thành niên nên không thể ghép án tù.
Lên Hà Nội học Cao Đẳng Sư phạm, Nguyễn Hữu Đang được nâng cao tầm học vấn, trở thành một nhà hoạt động văn hóa lỗi lạc thời Mặt Trận Bình Dân. Cùng một lúc, ông viết và biên tập cho nhiều báo. Là một yếu nhân trong phong trào chống nạn thất học rồi tham gia sáng lập và chỉ đạo Hội Văn Hóa Cứu Quốc.
Ý thức được rằng một dân tộc chỉ có thể phú cường khi người dân có học thức, có hiểu biết, trong nhiều năm ròng, Nguyễn Hữu Đang bôn ba khắp Việt Nam trên cương vị lãnh đạo Hội Truyền bá Quốc ngữ và trở thành một diễn giả, một nhà hùng biện chuyên nghiệp và uyên thâm.
Nhớ về những ngày tháng hào hùng này của ông, trong một thiên ký sự động lòng về Nguyễn Hữu Đang, nhà văn Phùng Quán đã viết: “[Ông] hoạt động công khai, ăn vận sang trọng như một công tử loại một của Hà Nội, thắt cà vạt đỏ chói, đi khắp Trung Nam Bắc diễn thuyết, oai phong, hùng biện.”
Sau mốc lịch sử 19 tháng 8,1945, với uy tín và tài năng đang lên cao, đồng thời, có ảnh hưởng sâu sắc trong giới trí thức và các tầng lớp trên ở thành thị, Nguyễn Hữu Đang được cử làm Trưởng Ban Tổ Chức Ngày Độc Lập mùng 2 tháng 9, rồi tiếp tục giữ những trọng trách trong Chính Phủ Lâm Thời Việt Nam Dân Chủ Cộng hòa như Thứ Trưởng Bộ Thanh Niên, Thứ Trưởng Bộ Thông Tin Tuyên Truyền. Trên cương vị Trưởng Ban Thanh Tra Bình Dân Học vụ, Nguyễn Hữu Đang đã có vai trò lớn trong việc phổ cập tri thức, học vấn cho người dân thất học ở những vùng xa xôi.
Tuy nhiên, chắc hẳn bản thân Nguyễn Hữu Đang cũng không thể ngờ rằng, vai trò lịch sử sáng chói của ông lại diễn ra vỏn vẹn trong vòng 2 năm, từ năm 1956 đến 1958, trên tư cách người thủ lĩnh nhóm Nhân Văn Giai Phẩm đấu tranh đòi quyền tự do, dân chủ và nhân phẩm trong sáng tạo, phản kháng sự đè nén, áp đặt của chính trị trong tư tưởng.
Có lẽ trong các yếu nhân của Nhân Văn Giai Phẩm, không ai ý thức được trọng lượng những gì mình làm, tranh đấu một cách sâu sắc và uyên bác như Nguyễn Hữu Đang. Điều này được phản ánh trong những dòng ông viết cho một nhà nghiên cứu ngoại quốc về phong trào Nhân Văn Giai Phẩm cuối năm 1998 tại Hà Nội, khi tác giả đã 86 tuổi, “Ý thức, tư tưởng chủ đạo của phong trào là chống lại sự biến chất của chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam từ chế độ chuyên chính thông thường đã bắt đầu có xu hướng hướng cực quyền (còn gọi là toàn trị) trong đó con người bị cưỡng bức toàn diện, triệt để nhiều khi tàn nhẫn đến vô nhân đạo, phi nhân văn, biến con người bị trị thành nô lệ của một tập đoàn thống trị ít người và duy ý chí tuy nhân danh cách mạng mà hành động, nhưng hiệu quả khách quan của hành động lại phản tiến hóa.”
Với Nhân văn Giai phẩm, Nguyễn Hữu Đang thực sự là linh hồn. Chẳng những là một nhà tổ chức tài ba trong những công việc thu thập bài vở, ấn hành báo, chiêu tụ những người cùng một ý tưởng trong sáng là đòi hỏi những quyền tự do căn bản cho người sáng tác, Nguyễn Hữu Đang còn là tác giả của nhiều bài viết rất “nặng ký”, mang ý nghĩa sâu xa mà đến nay, khi đọc lại, chúng vẫn còn nguyên thời sự tính.
Chẳng hạn, bài phân tích về Hiến Pháp Việt Nam đăng trên tờ Nhân Văn, số 5, tháng 11 năm 1956, Nguyễn Hữu Đang đòi hỏi nhà nước phải ban bố một hiến pháp dân chủ, đảm bảo các quyền tự do cho người dân, và phải coi đó là “một nền tảng cho cái lâu đài pháp trị”.
Ông quả quyết, “Dù hiến pháp sẽ được ban bố có nội dung thế nào đi nữa, thì phần bảo đảm tự do dân chủ của nó về căn bản vẫn phải có những quyền như tự do ngôn luận, tự do xuất bản, tự do tổ chức và hội họp, tự do cư trú, đi lại trong nước và ra ngoài nước. Và một khi tư pháp chưa quyết định thì không được bắt bớ và giam cầm người công dân Việt Nam, nhà ở và thư từ của công dân Việt Nam không ai được xâm phạm một cách trái pháp luật.”
Ông khẳng định, “Một khi cách mạng càng đi lên thì càng phải tăng cường, mở rộng các quyền tự do dân chủ cho đông đảo các giai tầng nhân dân chứ không phải ngày một bó hẹp, hạn chế nó, mang danh “chuyên chính vô sản” như giữa thập niên 50, thế kỷ trước ở miền Bắc.
Liên hệ đến những cuộc nổi dậy của nhân dân Ba Lan và Hungary năm 1956, Nguyễn Hữu Đang đã chỉ ngay ra mấu chốt của vấn đề, là vì thiếu dân chủ, và lại quá chuyên chế đối với nhân dân. Trong một bài báo khác đăng trên báo Nhân Văn, số 4, năm 1956, nhắc đến việc Liên Xô sau hơn 30 năm xây dựng cái gọi là Chủ Nghĩa Xã Hội và tuyên bố chuẩn bị bước vào kiến thiết Chủ Nghĩa Cộng Sản, vẫn phải đặt vấn đề tôn trọng pháp luật, Nguyễn Hữu Đang ám chỉ tình trạng vô pháp luật lan tràn.
Ông chỉ ra nguồn gốc của nó, là sự tùy tiện, là nếp cũ, là sự lạm quyền, độc đoán, là thứ “lập trường cách mạng” méo mó “Trong Cải Cách Ruộng Đất”. Những việc bắt người, giam người, tra hỏi (dùng nhục hình dã man), xử tù, xử bắn, tịch thu tài sản hết sức bừa bãi, bậy bạ, cũng như việc bao vây đến làm chết đói những thiếu nhi vô tội trong các gia đình địa chủ (hoặc chính là nông dân mà bị quy sai thành phần), không phải chỉ hoàn toàn do sự lãnh đạo kém cỏi mà còn do thiếu chế độ pháp trị hẳn hoi.”
Rồi ông căm phẫn, “Do pháp trị thiếu sót mà Cải Cách Ruộng Đất hỏng to đến thế. Do pháp trị thiếu sót mà quân đội chưa có chế độ binh dịch hợp lý. Công an hỏi giấy giá thú đôi vợ chồng ngồi ngắm cảnh trăng lên ở bờ hồ, hộ khẩu rình bên cửa sổ khiến người ta mất ăn, mất ngủ. Cán bộ thuế tự tiện vào khám nhà người kinh doanh. Ở khu phố có chuyện đuổi nhà lung tung hoặc ép buộc người ở rộng phải nhường lại một phần nhà cho cán bộ hay cơ quan ở.”
“Do pháp trị thiếu sót mà nhiều cơ quan bóc xem thư của nhân viên; và một ngành rất quan trọng nọ đòi thông qua những bài báo nói đến mình làm như một bộ phận của nhà nước lại có quyền phục hồi chế độ kiểm duyệt mà chính nhà nước đã bãi bỏ. Do pháp trị thiếu sót, người ta đã làm những việc vu cáo và đe doạ chính trị trắng trợn, ngăn cản việc mua đọc báo Nhân Văn, hành hung báo Trăm Hoa …v…v…”
Dễ hiểu là những bài viết đầy tâm huyết, nhưng mang tính học thuật và cấp tiến như vậy của Nguyễn Hữu Đang đã như những trái bom bên cạnh các sáng tác văn nghệ của phong trào Nhân văn Giai Phẩm. Xét về mặt này, có lẽ chỉ có bài viết đòi dân chủ và pháp quyền của cụ Nguyễn Mạnh Tường, nổi danh với hai bằng Tiến Sĩ Luật Khoa và Văn Chương tại Pháp là có tầm ảnh hưởng tương tự.
Không phải ngẫu nhiên mà trong chiến dịch “đánh” Nhân Văn Giai Phẩm sau này, đại đa số những kẻ “bẻ cong ngòi bút” trong đó có nhiều tên tuổi như Hoàng Trung Thông, Mạnh Phú Tư, Như Phong. Mặc dù họ đã dùng những từ ngữ hết sức tồi tệ đối với Nguyễn Hữu Đang nhưng vẫn phải thừa nhận ông là linh hồn, là ngọn cờ đầu của phong trào. Ấy là chưa nói đến chuyện trong hành động thực tiễn, Nguyễn Hữu Đang cũng đi rất xa. Ngay trước khi bị bắt, ông đã đề nghị Quốc Hội Miền Bắc cho phép biểu tình theo đúng Hiến Pháp để bảo vệ những quyền tự do và dân chủ.
Sau khi Nhân Văn Giai Phẩm bị đàn áp, Nguyễn Hữu Đang bị bắt giam tháng 4 năm1958 và đến năm 1960, ông bị bản án tù giam 15 năm là bản án nặng nhất trong số các thành viên của phong trào. Sau Hiệp Định Paris, tháng 2 năm1973, ông được trả tự do nhưng bị quản chế ở quê nhà Thái Bình.
Thời gian từ 1960 đến 1973, Nguyễn Hữu Đang bị giam ở Hà Giang, gần sát biên giới Trung Quốc. Ông là một trong vài người tù của miền Bắc không hề được biết đến cuộc chiến Việt Nam trong những năm đó!
Trong chương trình kỳ tới, VQTG sẽ trở lại với những năm tháng cực nhọc đến tận cùng của Nguyễn Hữu Đang, kẻ sĩ Bắc Hà “uy vũ bất năng khuất”.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
