NHÀ TOÁN HỌC LÊ VĂN THIÊM

Lê Văn Thiêm


Lê Văn Thiêm là nhân vật quá hân hạnh được gắn bó với nhiều mốc "đầu tiên":
người Việt Nam đầu tiên nhận bằng tiến sĩ toán,
người đầu tiên khai sinh toán học đương đại Việt Nam,
Viện trưởng đầu tiên của Viện Toán học Việt Nam,
Chủ tịch đầu tiên của Hội Toán học Việt Nam,
Hiệu trưởng đầu tiên của trường Đại học Sư phạm Hà Nội, v.v.





GS.TSKH. Lê Văn Thiêm (1918 - 1991)




Chào đời ngày 29-3-1918 nhằm 17 tháng 2 năm Mậu Ngọ tại làng Lạc Thiện, xã Trung Lễ, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh, Lê Văn Thiêm là con út của ông bà Lê Văn Nhiễu - một gia đình sẵn truyền thống khoa bảng. Lê Văn Thiêm có 12 anh chị ruột, mà anh cả là Lê Văn Kỷ - tiến sĩ khoa thi cuối cùng của nền giáo dục phong kiến vào năm Kỷ Mùi 1919, niên hiệu Khải Định thứ tư (1).

Năm 1930, song thân đều khuất bóng, Lê Văn Thiêm vào Bình Định tựa nhờ anh cả hành nghề thuốc. Tại đó, Lê Văn Thiêm học Collège de Quy Nhơn (2). Năm 1937, thi Cao đẳng tiểu học (3), Lê Văn Thiêm đỗ đầu. 3 tháng sau, Lê Văn Thiêm thi đỗ tú tài phần 1 (4), rồi thi đỗ tú tài toàn phần vào năm sau. Năm 1938, ra Hà Nội, Lê Văn Thiêm theo học lớp PCB (Physique, Chimie, Biologie: Lý, Hóa, Sinh), năm sau thi đỗ thứ nhì nên được nhận học bổng du học Pháp.

Năm 1939, Lê Văn Thiêm trở thành sinh viên khoa Toán tại École Normale Supérieure de Paris (Đại học Sư phạm Paris). Chiến tranh thế giới lần thứ II bùng nổ, khiến Lê Văn Thiêm bị gián đoạn đèn sách. Đến năm 1943, ông mới tiếp tục việc học và năm sau nhận bằng thạc sĩ toán. Được học bổng của quỹ Alexander von Humboldt, Lê Văn Thiêm sang Đức làm luận án tiến sĩ toán tại Đại học Göttingen do nhà toán học Hans Wittich hướng dẫn. Luận án Về việc xác định kiểu của một diện Riemann mở đơn liên được Lê Văn Thiêm bảo vệ thành công ngày 4-4-1946. Ngày 8-4-1946, Lê Văn Thiêm trở thành người Việt Nam đầu tiên cầm trong tay bằng tiến sĩ toán.

Mở rộng nội dung luận án tiến sĩ, Lê Văn Thiêm viết bài Một số kết quả về vấn đề kiểu của các mặt Riemann bằng tiếng Đức và đăng tạp chí chuyên đề quốc tế Commentarii Mathematici Helvertici năm 1947. Công việc đó khiến Lê Văn Thiêm trở thành "người khai sinh toán học Việt Nam đương đại" theo nhận định của GS.TSKH. Hà Huy Khoái (5).

Năm 1948, Lê Văn Thiêm đại diện Việt Nam qua Ba Lan tham dự Hội nghị hòa bình thế giới. Cùng năm đó, tại Pháp, nhờ sự hướng dẫn của chuyên gia hàng đầu về hàm giải tích là giáo sư Georges Valiron, Lê Văn Thiêm bảo vệ thành công luận án tiến sĩ khoa học quốc gia (6) về toán với nhan đề Về bài toán ngược phân phối giá trị các hàm phân hình.

Năm 1949, Lê Văn Thiêm quyết định thôi giảng dạy tại Đại học Zurich (Thụy Sĩ), trở về Việt Nam tham gia cuộc đấu tranh giành độc lập cho Tổ quốc. Máy bay đưa ông rời Paris đến Bangkok, thủ đô Thái Lan. Từ đó, theo đường bộ xuyên qua Campuchia, ông vào rừng U Minh, công tác tại Sở Giáo dục Nam Bộ từ ngày 19-12-1949. Năm 1951, Chính phủ điều động Lê Văn Thiêm ra Việt Bắc nhận nhiệm vụ mới. Tại đấy, ông gặp những trí thức từ Pháp hồi hương như mình: Tạ Quang Bửu, Trần Đại Nghĩa, v.v.

Ngày 1-10-1951, theo Nghị định 276 của Bộ Quốc gia Giáo dục Việt Nam, trường Đại học Sư phạm Khoa học được thành lập. Đó chính là trường Đại học Sư phạm Hà Nội hiện nay (7). GS.TSKH. Lê Văn Thiêm trở thành Hiệu trưởng đầu tiên của trường này, nhiệm kỳ 1951 - 1954.

Cũng nhiệm kỳ 1951 - 1954, GS.TSKH. Lê Văn Thiêm đồng thời làm Hiệu trưởng đầu tiên của trường Đại học Khoa học cơ bản (8). Giai đoạn 1957 - 1970, Lê Văn Thiêm được cử giữ chức vụ Phó hiệu trưởng trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, kiêm Chủ nhiệm khoa Toán trường này (9).

Giai đoạn 1956 - 1980, Lê Văn Thiêm còn làm đại diện toàn quyền của Việt Nam tại Viện Liên hợp nghiên cứu nguyên tử Dubna (10), Liên Xô.

Năm 1956, Lê Văn Thiêm lập gia đình với Võ Thị Lệ Hồng. Đó là một phụ nữ thuỳ mị gốc Châu Thành (11) (Long An), chào đời năm Giáp Tuất 1934, bấy giờ làm nữ hộ sinh ở Hòn Gai (12) (Quảng Ninh). Hai vợ chồng được 2 con: năm 1959 sinh gái đầu là Lê Minh, năm 1963 sinh trai sau là Lê Hồng Phi.

Lê Văn Thiêm bộc bạch: "Ngành toán phải đi tiên phong trong việc ứng dụng và cải cách triệt để trong sản xuất công nghiệp, nghĩa là phải thật sự bắt đầu trong cuộc cách mạng công nghệ để tăng năng suất lao động và sản phẩm cho xã hội". Nghiên cứu công trình về ứng dụng hàm biến phức trong lý thuyết nổ, vận dụng phương pháp Lavrentiev, ông đã cùng các học trò tham gia giải quyết tốt một số vấn đề thực tiễn ở Việt Nam: tính toán nổ mìn buồng mỏ đá núi Voi lấy đá phục vụ xây dựng khu gang thép Thái Nguyên (1964); phối hợp với Cục Kỹ thuật thuộc Bộ Quốc phòng lập bảng tính toán nổ mìn làm đường (1966); phối hợp với Viện Thiết kế của Bộ Giao thông vận tải tính toán nổ mìn định hướng để tiến hành nạo vét kênh nhà Lê từ Thanh Hoá đến Hà Tĩnh (1966 - 1967).

Năm 1966, Lê Văn Thiêm làm Chủ tịch đầu tiên của Hội Toán học Việt Nam. Năm 1970, Lê Văn Thiêm là Viện phó, rồi năm 1975 làm Viện trưởng Viện Toán học. Vì nhiều lý do, ông cũng chính là Viện trưởng đầu tiên của Viện Toán học (13). Lê Văn Thiêm còn là Tổng biên tập đầu tiên của hai tạp chí toán học Việt Nam là tạp chí Acta Mathematica Vietnamica và tạp chí Toán học nay mang tên Vietnam Journal of Mathematics. Ông cũng là một trong những người sáng lập các lớp chuyên toán và tạp chí Toán học và tuổi trẻ.

Mong muốn đóng góp thiết thực cho cộng đồng, Lê Văn Thiêm tiếp tục nghiên cứu những vấn đề ứng dụng thỏa đáng trong hoàn cảnh Việt Nam như tính toán nước thấm và chế độ dòng chảy cho các đập thuỷ điện Hòa Bình ở tỉnh cùng tên và thủy điện Vĩnh Sơn ở tỉnh Bình Định, tính toán chất lượng nước cho công trình thuỷ điện Trị An ở tỉnh Đồng Nai, v.v. Ông cùng các cộng tác viên Ngô Văn Lược, Hoàng Đình Dung, Lê Văn Thành, v.v., phối hợp giải quyết mỹ mãn những vấn đề ấy. Từ đó, Lê Văn Thiêm đề xuất một phương pháp độc đáo sử dụng nguyên lý thác triển đối xứng của hàm giải tích để tìm nghiệm tường minh cho bài toán thấm trong môi trường không đồng chất.

Năm 1980, Lê Văn Thiêm công tác tại Phân viện Khoa học Việt Nam tại TP.HCM. Cũng tại đô thị này, ngày 3-7-1991 nhằm 22 tháng 5 năm Tân Mùi, GS.TSKH. Lê Văn Thiêm trút hơi thở cuối. GS. Hoàng Tụy - nhà toán học nổi tiếng nhờ phát kiến lĩnh vực tối ưu hóa toàn cục (14)trong toán ứng dụng - phát biểu: "Giá như GS. Lê Văn Thiêm cứ tiếp tục sự nghiệp nghiên cứu ở Pháp hay ở Mỹ thì chắc chắn, với tài năng xuất sắc của mình, ông đã có thể có nhiều cống hiến to lớn hơn cho toán học và tên tuổi quốc tế của ông lẫy lừng hơn. Song ông đã lựa chọn trở về quê nhà, cùng chia sẻ khó khăn gian khổ với đồng bào, và thật sự, tất cả những gì ông đã cống hiến cho Tổ quốc và cộng đồng toán học Việt Nam chỉ có thể khiến chúng tôi vô cùng biết ơn ông và tự hào về ông".

Năm 2006, pho tượng bán thân Lê Văn Thiêm bằng đồng được trang trọng dựng ngay tại Viện Toán học Việt Nam ở Hà Nội. Hiện thời, Hội Toán học Việt Nam trao giải thưởng Lê Văn Thiêm thường niên cho 1 hoặc 2 giáo viên dạy toán bậc THPT và 2-4 học sinh giỏi toán bậc THPT.

Năm nay, 2011, kỷ niệm 6 thập niên trường Đại học Sư phạm Hà Nội thành lập và phát triển, bao người lại thành tâm đề cao phương danh cùng sự nghiệp nghiên cứu lẫn giảng dạy rất xuất sắc của vị Hiệu trưởng đầu tiên là GS.TSKH. Lê Văn Thiêm.




____________

(1). Có thể tham khảo sách Khoa cử và các nhà khoa bảng triều Nguyễn của nhiều soạn giả (Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế & NXB Thuận Hóa, Huế, 2000).
(2). Nay là trường THPT Quốc Học ở Quy Nhơn.
(3). Tương đương tốt nghiệp Trung học cơ sở ngày nay.
(4). Còn gọi tú tài bán phần, tương đương lớp 11 ngày nay.
(5). Tham luận On the contemporary mathematics in Vietnam của Hà Huy Khoái tham dự Hội nghị quốc tế về lịch sử toán học được tổ chức tại Tokyo, thủ đô Nhật Bản, năm 2008. Trần Lưu đã dịch sang tiếng Việt, in trong kỷ yếu Trại hè toán học 2009 (Huế, 2009).
(6). Docteur d'Etat.
(7). Tên trường trải qua thời gian 1951 - 1956 là Đại học Sư phạm Khoa học, 1956 - 1966 là Đại học Sư phạm Hà Nội, 1966 - 1993 là Đại học Sư phạm Hà Nội I, 1993 đến nay là Đại học Sư phạm Hà Nội.
(8). http://www.hus.edu.vn /?portal=home&obj=intro_about&id=757&cache=WQUJ2urSTA4jcesRKiUFwv6YH5TSwYeH7KAhJzw8q+bTprl48ql66g
(9). Tên trường trải qua thời gian 1946 - 1956 là Đại học Khoa học cơ bản, 1956 - 1993 là Đại học Tổng hợp Hà Nội, 1993 đến nay là Đại học Khoa học tự nhiên trực thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội.
(10). Dubna, tiếng Nga ghi Дубн, là thành phố hiện thuộc Liên bang Nga, cách thủ đô Matxkva 125km.
(11). Là nơi hai dòng sông Vàm Cỏ Đông và Vàm Cỏ Tây hợp lưu, huyện Châu Thành có huyện lỵ là thị trấn Tầm Vu.
(12). Nay thuộc TP Hạ Long.
(13). http://vietnamnet.vn/vn/giao-duc/286/vien-toan-o-tuoi-40---.html
(14). Global optimization.
Đã đăng Thế Giới Mới 951 (12-9-2011)





Bằng tiến sĩ toán của Lê Văn Thiêm với dòng chữ Lac Thien / Annam





Lê Văn Thiêm cùng phu nhân Võ Thị Lệ Hồng sau ngày cưới





Tượng đồng Lê Văn Thiêm tại Viện Toán học Việt Nam ở Hà Nội.
Ảnh: Tú Uyên