.jpg)
.jpg)
Nhận thức lý luận văn hóa nửa đầu thế kỷ XX ở nước ta và bài học kinh nghiệm trong nghiên cứu văn hóa hiện nay
Lễ hội ở Tây Nguyên
Như vậy, so với sự phát triển của văn hoá thì khoa học nghiên cứu về nó phát triển chậm hơn rất nhiều. Nằm trong xu hướng chung này, ở nước ta, mãi đến đầu thế kỷ XX, việc nghiên cứu lý luận văn hoá mới bắt đầu được đề cập tới. Đó là kết quả tất yếu của xu hướng mở rộng, vươn ra đón nhận những luồng tư tưởng mới của văn hoá phương Tây, phương Đông trong điều kiện lịch sử mới. Xem xét quá trình này, chúng tôi nhận thấy một số vấn đề cơ bản sau:
1. Đặc điểm quá trình nhận thức lý luận về văn hoá:
Thứ nhất về phương diện nội dung, những nhận thức lý luận về văn hóa của giai đoạn này là kết quả của quá trình tiếp thu lý luận văn hóa thế giới và phản ánh thực tiễn văn hóa Việt Nam.
Những nội dung cơbản trong nhận thức lý luận văn hóa đầu thế kỷ XX cho đến năm 1945 bao gồm: quan niệm về văn hóa; về văn hóa dân tộc; quan niệm của những người mác xít vềvăn hoá. Những nội dung này đã khái quát quá trình nhận thức lý luận về văn hóa ở nước ta: từ việc tiếp thu thành tựu lý luận của thế giới đi đến nghiên cứu văn hóa Việt Nam trong đó, quan điểm về văn hóa của những người mác xít Việt Nam là sự tiếp thu và vận dụng thành công chủnghĩa Mác - Lênin trong việc xây dựng một nền văn hóa mới của dân tộc gắn liền với công cuộc giải phóng đất nước ra khỏi ách nô lệ của chủ nghĩa thực dân.
Thực tiễn cho thấy, cho đến đầu thế kỷ XX, nước ta chưa có chuyên ngành lý luận văn hóa. Trước đó, các nhà tư tưởng của dân tộc cũng đã từng đề cập đến văn hóa nhưng chưa thể gọiđó là lý luận với tư cách là hệ thống tri thức cơ bản trên lĩnh vực văn hóa. Cuộc giao lưu văn hóa với phương Tây từ cuối thế kỷ XIX, mở cửa với thế giới bên ngoài sau một thời gian dài bế quan tỏa cảng đã tạo cơ hội cho trí thức dân tộc tiếp xúc với những thành tựu của văn minh nhân loại. Qua phong trào Tân thư,qua việc truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, những thành tựu này tác động mạnh mẽvào Việt Nam, được nhiều trí thức dân tộc đón nhận một cách hào hứng. Những cuộc tranh luận mang tính học thuật, những cuốn sách khảo cứu về triết học, sử học, văn hóa, kinh tế đã bắt đầu xuất hiện. Cuốn sách đầu tiên có liên quan đến lý luận văn hóa mang dấu ấn của sự tiếp thu lý luận của thế giới là Văn minh tân học sách - đây được coi là cương lĩnh văn hóa, ngọn cờ tư tưởng cho phong trào Duy Tân đầu thế kỷ XX. Đây là sự kế thừa tác phẩm “Văn minh luận chi khái lược” của Phúc Trạch Dụ Cát, một học giả Nhật Bản - người đã có công trong việc dịch chuyển văn hóa phương Tây vào Nhật Bản. Đến Đào Duy Anh, đểviết được Việt Nam văn hóa sử cương, trước hết ông đã dựa vào khái niệm văn hóa của các học giả Pháp và Trung Quốc lúc đó là F. Sartiaux và Dương Đông. Dần dần, sự tiếp thu của các học giả Việt Nam đi vào chiều sâu hơn, thoát khỏi “sựbắt chước vụng về”, có sự chọn lọc trong việc tiếp nhận, thẩm thấu được những tư tưởng mới để tự mình có những kiến giải riêng. Điều đó thể hiện ở những nghiên cứu về văn hóa dân tộc chiếm một phần lớn, quan trọng trong những nhận thức lý luận về văn hóa mà giai đoạn này có được. Từ sự tiếp thu lý luận văn hóa của thế giới, các học giả tập trung vào nghiên cứu văn hóa Việt Nam, những vấn đề liên quan đến văn hóa dân tộc như bản sắc văn hóa, vấn đề dân tộc Việt Nam có bản sắc hay không, con đường để xây dựng văn hóa dân tộc được đem ra tranh luận hết sức quyết liệt. Những nhận thức lý luận về văn hóa dân tộc xuất hiện ngày càng nhiều, với các cách tiếp cận đa dạng từ các cuộc tranh luận.
Thứ hai, về phương diện mục tiêu nghiên cứu, nghiên cứu lý luận về văn hóa trong giai đoạn này chỉ nhằm giải quyết những vấn đề của văn hóa dân tộc, không hướng tới xây dựng lý thuyết văn hóa
Khảo cứu các tác phẩm của các học giả Việt Nam trong giai đoạn đầu thế kỷ XX có bàn đến lý luận về văn hóa cho thấy những quan niệm về văn hóa mang tính lý luận tập trung chủyếu vào việc nghiên cứu văn hóa dân tộc, tìm ra con đường, cách thức để giữ gìn bản sắc văn hóa, tiếp thu tinh hoa của nhân loại. Hơn nữa những quan niệm này cũng chỉ được đề cập rải rác chứ không tập trung thành một công trình nghiên cứu có hệ thống. Điểm nổi bật trong các quan niệm về văn hóa ở đây vẫn là những gì liên quan đến văn hóa dân tộc, giải quyết những vấn đề đang đặt ra với văn hóa dân tộc. Đào Duy Anh đã đi những bước xa hơn trên con đường nghiên cứu lý luận văn hóa so với các nhà nghiên cứu khác với hai cuốn sách Việt nam văn hóa sửcương và Văn hóa là gì, song hầu hết các nội dung của lý luận văn hóa được ông đề cập đến vẫn chỉ là sự kế thừa, là những cái mà ông “thừa nhận”từ những thành tựu lý luận văn hóa của thế giới lúc đó. Những quan niệm của ôngđưa ra, mặc dù rất phong phú và toàn diện nhưng cũng chưa thể tạo nên một lý thuyết văn hóa mới. Do đó, các kết quả nghiên cứu về văn hóa của các học giảtrong giai đoạn này mới chỉ dừng lại ở những nhận thức lý luận về văn hóa mà thôi. Đề cương văn hóa Việt Nam, ra đời năm 1943 nhằm mục đích tập hợp giới trí thức lập nên mặt trận văn hóa của những người yêu nước chống Pháp, Nhật. Đây là công trình nêu lên những tư tưởng lý luận văn hóa đầu tiên ở nước ta theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin. Đề cương mang tính chất của một cương lĩnh văn hóa có giá trị chỉ đạo thực tiễn trong một không gian, thời gian nhất định.
Thứ ba, về lực lượng nghiên cứu lý luận văn hóa, quá trình nhận thức lý luận về văn hóa là hành trình đi từ tinh thần yêu nước, yêu văn hóa dân tộc đến khoa học. Điều đầu tiên có thể thấy ở lực lượng này là họ không phải là những người nghiên cứu lý luận văn hóa chuyên nghiệp cho nên thành phần khá đa dạng. Nhưng cho dù không thuần nhất và có cả sự khác biệt thì giữa họ vẫn có điểm chung là sự thiết tha với văn hóa dân tộc. Họ đều xúc động, băn khoăn, trăn trở trước hiện trạng văn hóa dân tộc đang bị rung động trong cuộc giao lưu với văn hóa phương Tây, đang nằm trong vòng nô lệ của nước ngoài. Đứng trước những vấn đề của thực tiễn văn hóa dân tộc, họ đều có chung một niềm khát vọng cháy bỏng muốn gây dựng được một nền văn hóa riêng cho dân tộc Việt Nam
2. ý nghĩa của những thành tựu nghiên cứu lý luận văn hóa giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX
Trước hết, qua quá trình nhận thức lý luận về văn hóa, văn hóa Việt Nam
Không chỉ dừng lạiở việc phản ánh thực tiễn văn hóa, quá trình nhận thức lý luận về văn hóa trong giai đoạn này còn có ý nghĩa quan trọng trên con đường giải phóng văn hóa dân tộc, mở đường cho văn hóa dân tộc phát triển. Văn minh tân học sách đã phê phán khá triệtđể những tư tưởng cũ, phân tích thực trạng xã hội Việt Nam trong cảnh lạc hậu, nô lệ, từ đó khởi xướng những tư tưởng đổi mới. Văn minh Tân học sách là ngọn cờduy tân, tự cường, tự phát triển, trở thành tuyên ngôn, cương lĩnh của phong trào Duy tân nổ ra ở đầu thế kỷ XX. Năm 1943, Đề cương văn hóa Việt Nam Nam
Quá trình nhận thức lý luận về văn hóa nửa đầu thế kỷ XX đánh dấu sự ra đời, hình thành và phát triển của chuyên ngành lý luận văn hóa ở nước ta. Với sự phát triển mạnh mẽ của các khoa học về văn hóa như hiện nay, nhất là văn hóa học, nhiều quan niệm các học giả đưa ra đã bị vượt qua. Nhưng rõ ràng, nó đã ghi một dấu mốc quan trọng trong buổi đầu chập chững đến với khoa học ở đầu thế kỷ XX của giới trí thức dân tộc, đóng góp cho di sản văn hóa dân tộc. Phải đặt trong bối cảnh nửa đầu thế kỷ XX, trong điều kiện một đất nước nông nghiệp lạc hậu, trải qua hàng nghìn năm phong kiến chịu ảnh hưởng của Nho giáo, không tiếp xúc rộng rãi với thế giới bên ngoài, trình độ tư duy lý luận kém phát triển, thân phận một nước thuộc địa mới thấy được ý nghĩa lớn lao của những thành tựu này. Đó là sự phát triển từ không đến có và đặt nền tảng ban đầu cho quá trình nghiên cứu tiếp theo. Trong đó, những tác phẩm của học giả Đào Duy Anh như Việt Nam văn hóa sử cương, Văn hóa là gì xứng đáng là những cột mốc đầu tiên, chỉ đường cho những người đi sau, đặt nền móng cho công tác nghiên cứu lý luận văn hóa sau này. Với tư cách là cương lĩnh văn hóa đầu tiên của những người mácxít ViệtNam , Đề cương văn hóa Việt Nam Nam
3. Những bài học kinh nghiệm
Từ quá trình nhận thức lý luận về văn hóa trong giai đoạn từ đầu thế kỷ đến năm 1945 và những vấn đề đặt ra trong sựnghiệp xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, có thểrút ra một số bài học đối với công tác nghiên cứu lý luận văn hóa giai đoạn hiện nay:
Thứ nhất, nghiên cứu lý luận văn hóa phải gắn liền với thực tiễn dân tộc. Quá trình nhận thức lý luận về văn hóa của giai đoạn này là quá trình tiếp thu lý luận văn hóa thế giới để nghiên cứu và làm sáng tỏ thực tiễn văn hóa Việt Nam Nam Nam Nam
Thứ hai, tiếp thu có hệ thống thành tựu lý luận văn hóa thế giới. Nếu như ở đầu thế kỷ XX, các học giả Việt Nam đã tiếp nhận lý luận văn hóa bên ngoài để vận dụng vào thực tiễn của dân tộc thì ngày nay việc tiếp thu đó càng có ý nghĩa hơn bao giờ hết. Mặc dù là một ngành khoa học mới ra đời nhưng trong hơn một thế kỷ qua khoa học về văn hóa đã có bước phát triển nhanh chóng với nhiều lý thuyết văn hóa ra đời. Đó là thành tựu chung của thếgiới và có những giá trị phổ quát đối với văn hóa các dân tộc. Hơn nữa, trong quá trình toàn cầu hóa hiện nay, muốn hội nhập mạnh mẽ với thế giới, văn hóa Việt Nam phải tăng cường đối thoại với các nền văn hóa khác, lý luận văn hóa của Việt Nam phải vươn lên đạt trình độ phổ quát của thế giới và đóng góp tiếng nói của mình cho những thành tựu chung đó. Như vậy, việc tiếp thu lý luận văn hóa của thế giới trong giai đoạn hiện nay nhằm mục đích hiện đại hóa lý luận văn hóa Việt Nam là đòi hỏi khách quan trên con đường hội nhập thế giới, vấn đề đặt ra ở đây là trong điều kiện mới chúng ta phải tiếp thu cái gì và tiếp thu như thế nào?
Nghiên cứu lý luận về văn hóa trong giai đoạn này nhằm mục tiêu giải quyết những vấn đề của văn hóa dân tộc mà không hướng tới xây dựng lý thuyết văn hóa cho nên như đã trình bày ở trên, những kết quả nghiên cứu mới chỉ dừng ở việc nhận thức lý luận về văn hóa mà chưa tạo ra được hệ thống những khái niệm, phạm trù, quy luật của một lý thuyết. Những kết quả này không thể đạt đến sự sáng tạo thực sự, đi xa hơn nữa trên cơ sở những thành tựu đã tiếp nhận được, vấn đề ở đây là chúng ta đã không tiếp thu có hệ thống các lý thuyết văn hóa của thế giới. Nó bắt nguồn từ cơ chếtiếp nhận của văn hóa Việt Nam
4. Một số kiến nghị đối với công tác nghiên cứu lý luận văn hóa hiện nay
Với những gì trình bày ở trên cho thấy lý luận văn hóa đã đóng góp phần quan trọng trong sự phát triển của văn hóa dân tộc, nhất là từ khi Đề cương văn hóa Việt Nam ra đời đã tham gia trực tiếp vào sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng văn hóa để xây dựng một nền văn hóa mới. Lý luận văn hóa đã trở thành một bộ phận và ngày càng có tác động lớn trong nền văn hóa mới đó. Trong giai đoạn hiện nay, khi đất nước đang đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, mục tiêu định hướng phát triển văn hóa được xác định là: xây dựng nền văn hóa Việt Nam Nam
Thứ nhất, nhận thức đúng vị trí của nghiên cứu lý luận văn hóa như một bộ phận của nền văn hóa Việt Nam để từ đó có chính sáchđầu tư nguồn lực con người, tài chính tạo môi trường thuận lợi cho công tác nghiên cứu lý luận văn hóa.
Thứ hai, nhân tố quyết định nhất cho sự phát triển của lý luận văn hóa ở nước ta vẫn là yếu tố con người. Nếu trong những giai đoạn trước đây, do những điều kiện khách quan, lực lượng nghiên cứu lý luận văn hóa còn ít thì ngày nay muốn hiện đại hóa lý luận văn hóa phải có một đội ngũ những nhà nghiên cứu lý luận có tính chuyên nghiệp cao đểchúng ta có được một chuyên ngành lý luận văn hóa đủ sức vươn ra trình độ của thế giới. Trên thực tế, số người chuyên nghiên cứu lý luận văn hóa không nhiều, chúng ta đang thiếu hụt đội ngũ chuyên gia lý luận văn hóa, cho nên Nhà nước cần chú trọng đến việc xây dựng cho được một lực lượng những người nghiên cứu lý luận văn hóa có trình độ cao. Ngoài quan tâm đến việc đào tạo, bồi dưỡng kể cả việc cử những nhân tài đi học ở nước ngoài thì điều quan trọng là tạo ra một môi trường thuận lợi để cho lực lượng này có thể sáng tạo và cống hiến cho đất nước. Đó là một môi trường nghiên cứu khoa học thực sự dân chủ. Đồng thời cần tăng cường dịch và xuất bản rộng rãi những tác phẩm kinh điển và những tài liệu mới về lý luận văn hóa - những cuốn sách không phải là ăn khách nên cần có sự tài trợ của Nhà nước.
Thứ ba, phải xây dựng bộ giáo trình lý luận văn hóa. Hiện nay, trong việc giảng dạy và học tập bộ môn lý luận văn hóa nhu cầu có giáo trình riêng rất lớn. Trên thực tế, mới chỉ có cuốn Cơ sở lý luận văn hóa Mác - Lênin của A.I. ácnônđốp được dịch từ năm 1976 đến nay đã có nhiều bất cập, Giáo trình lý luận văn hoá và đường lối văn hoá của Đảng của Viện Văn hoá và Phát triển (Học viện CTQG Hồ Chí Minh), một số sách tham khảo như cuốnMấy vấn đề lí luận và thực tiễn văn hoá ở nước ta của GS Hoàng Vinh, còn lại hầu hết những tri thức lý luận văn hóa vẫn chỉ được đề cập rải rác trong các công trình nghiên cứu văn hóa, chứ chưa có một giáo trình lý luận văn hóa. Đãđến lúc nên khuyến khích các nhà khoa học biên soạn những bộ giáo trình riêng vềlý luận văn hóa, cập nhật và tiếp cận với những thành tựu của khoa học về văn hóa hiện đại của thế giới.
LÊ XUÂN KIÊU
NCS khóa I
Trường Đại học Văn hóa Hà Nội
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
