Truyện "Tấm Cám" và vấn đề tiếp nhận trong trường trung học phổ thông

09/09/2010 01:54

"Tấm Cám" là một trong những truyện cổ tích thuộc loại hay nhất của kho tàng văn học dân gian Việt Nam. Nó là sự kết tinh của trí tuệ, niềm tin, sức mạnh, mơ ước của nhân dân. Qua nhiều thế kỷ tồn tại, Tấm Cám đã khẳng định sức sống cũng như vẻ đẹp của một nền văn học. Vẻ đẹp ấy càng ngời lên nhờ có những công trình đã phân tích, bình luận, bình giảng của nhiều nhà nghiên cứu

    Tấm Cám là một trong những truyện cổ tích thuộc loại hay nhất của kho tàng văn học dân gian Việt Nam. Nó là sự kết tinh của trí tuệ, niềm tin, sức mạnh, mơ ước của nhân dân. Qua nhiều thế kỷ tồn tại, Tấm Cám đã khẳng định sức sống cũng như vẻ đẹp của một nền văn học. Vẻ đẹp ấy càng ngời lên nhờ có những công trình đã phân tích, bình luận, bình giảng của nhiều nhà nghiên cứu như Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên, Hoàng Tiến Tựu, Hoàng Ngọc Hiến, Đặng Thiêm, Bùi Văn Tiếng, Phạm Xuân Nguyên, Nguyễn Thanh Hùng…

Như nhiều truyện cổ tích khác, các nhân vật của Tấm Cám cũng trải qua bao biến cố thăng trầm để cuối cùng mỗi nhân vật được nhận những kết cục xứng đáng với việc làm của họ. Người hiền lành, nhân hậu được hưởng hạnh phúc; kẻ ác bị trừng trị đích đáng. Việc Tấm trừng trị Cám sau bao nhiêu tội lỗi Cám gây ra cho Tấm cũng không đi ngoài quy luật ấy, theo cách nói của Phạm Xuân Nguyên: “Đây là quy luật đấu tranh khi sự sống của bên này là cái chết của bên kia và ngược lại”⁽¹⁾. Tuy nhiên, truyện cổ tích không chỉ là những giấc mơ đẹp với bao điều kỳ thú và hấp dẫn, mà còn là bài học, niềm tin, ước mơ về những điều tốt đẹp và lương thiện. Con người hướng về cổ tích không chỉ thỏa mãn cho riêng mình niềm say mê đối với văn học mà còn tìm đến sự trong sáng và bình an cho tâm hồn. Trong nhà trường, việc đưa vào chương trình giảng dạy những câu chuyện cổ cũng nhằm mục đích giáo dục cho học sinh tình yêu thương, lòng nhân hậu, tính vị tha và những đức tính quý báu khác. Đây là một việc làm thiết yếu và đúng đắn góp phần rèn luyện, giáo dục đạo đức cho học sinh - những mầm non của đất nước, những người đang ở độ tuổi phát triển cần một sự định hướng đúng đắn để hoàn thiện nhân cách.

Đi vào truyện Tấm Cám, trong bài viết này, chúng tôi không có ý nhắc lại những vấn đề về nội dung văn bản vốn đã được nhiều nhà nghiên cứu bàn đến, mà chỉ quan tâm đến hình tượng Tấm đã ảnh hưởng như thế nào đến tình cảm của giáo viên và học sinh khi tiếp nhận, phân tích văn bản, nhất là việc Tấm xử lý mẹ con Cám ở cuối truyện. Sở dĩ như vậy là vì hai lý do. Thứ nhất, sự trở lại của truyện Tấm Cám trong chương trình văn học ở bậc trung học phổ thông (THPT), sách giáo khoa (SGK) Văn 10⁽²⁾. Thứ hai, phản ứng từ phía người dạy, người học đối với tác phẩm ra sao? Bởi theo chúng tôi, sự tiếp nhận một tác phẩm văn chương trong nhà trường là vô cùng lớn, không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả giảng dạy mà còn tác động nhiều mặt đến tình cảm, đời sống, tâm lý, đạo đức của học sinh trong quá trình hoàn thiện tri thức và nhân cách.

Khảo sát những ảnh hưởng của truyện Tấm Cám trong nhà trường, chúng tôi tiến hành điều tra, khảo nghiệm trên hai đối tượng giáo viên và học sinh THPT ở một số trường thuộc các tỉnh miền Trung Tây Nguyên (học kỳ I-2009). Cụ thể như sau:

- Bình Định: 4 trường (THPT Chuyên Lê Quí Đôn, THPT Trưng Vương, THPT Hùng Vương, THPT Trần Cao Vân)

- Gia Lai: 4 trường (THPT Chuyên Hùng Vương, THPT Phan Bội Châu, THPT Huỳnh Thúc kháng, THPT PleiKu)

- Kon Tum: 2 trường (THPT Chuyên Kon Tum, THPT bán công Duy Tân)

- 48 giáo viên tham dự đợt tập huấn “Nâng cao năng lực cho giáo viên cốt cán THPT” của 4 tỉnh Gia Lai, Kon Tum, ĐăkLăk, ĐăkNông học tại thành phố PleiKu (tỉnh Gia Lai).

Hình thức khảo sát: Phiếu

Số giáo viên tham dự khảo sát: 185

Số học sinh tham dự khảo sát: 1.537

Hệ thống câu hỏi dành cho giáo viên:

Câu 1: Anh (chị) suy nghĩ gì về hành động Tấm giết Cám, làm mắm gửi cho mẹ Cám ăn?

Câu 2: Theo anh (chị), kết thúc truyện Tấm Cám có thỏa đáng với tinh thần truyện cổ tích không?

Câu 3: Theo anh (chị), hành động của Tấm có gây ảnh hưởng đến việc tiếp nhận và giáo dục nhân cách cho học sinh? Nếu có thì ảnh hưởng trên những phương diện nào?

Câu 4: Theo anh (chị), việc viết lại kết thúc truyện Tấm Cám như sách giáo khoa Văn 10 hiện nay có cần thiết không? Vì sao?

Hệ thống câu hỏi dành cho học sinh:

Câu 1: Em có thích truyện Tấm Cám không?

Câu 2: Về nhân vật Tấm, theo em: Tấm hiền? Tấm ác? Tấm vừa hiền vừa ác?

Câu 3: Em có đồng tình với hành động Tấm trừng trị mẹ con Cám?

Câu 4: Em có suy nghĩ gì về sự thay đổi kết thúc truyện Tấm Cám (sách giáo khoa Văn 10)?

Dưới đây là kết quả chúng tôi thu nhận được:

a) Về phía giáo viên.

Câu 1, đa số ý kiến đều khẳng định, việc Tấm trừng phạt Cám là hoàn toàn hợp lý, thuận theo quy luật truyện cổ tích. Tuy nhiên, về hành động trả thù có nhiều sự đánh giá, tập trung theo hai ý: thứ nhất, 25,4% giáo viên cho rằng việc Tấm giết Cám là thuận theo quy luật “ác giả ác báo”. Mẹ con Cám đã gây nhiều tội ác, do vậy phải bị trừng phạt thích đáng. Thứ hai, 74,8% giáo viên cho rằng hành động trả thù của Tấm quá dã man và tàn nhẫn, không phù hợp với tính cách người con gái hiền lành, nhân hậu; và hơn thế, hành động đó cũng không phù hợp với đạo lý và truyền thống của dân tộc.

Câu 2, có 45,27% ý kiến cho rằng kết thúc truyện Tấm Cám thỏa đáng với tinh thần truyện cổ tích. Có 54,73% không đồng tình.

Câu 3, có 17,6% ý kiến xác định không ảnh hưởng đến việc tiếp nhận của học sinh vì đó là một văn bản dân gian. Hơn thế, mẹ con Cám đã làm bao nhiêu điều ác, sự trừng phạt của Tấm là thực hiện lẽ công bằng. Trong khi đó, có 82,4% ý kiến cho rằng hành động đó gây ảnh hưởng đến tình cảm cũng như tâm lý của học sinh khi tiếp nhận tác phẩm.

Những ảnh hưởng đó tác động trên nhiều mặt. Về phương diện tâm lý: Học sinh THPT là lứa tuổi nhạy cảm, chưa có suy nghĩ chín chắn, tâm lý chưa ổn định, đánh giá mọi vấn đề còn nặng về cảm tính. Do vậy dễ dẫn đến những hành động sai lầm, cực đoan, thiếu suy nghĩ. Vì thế, khi tiếp cận với hành động “bạo lực” (cách trả thù của Tấm), ít nhiều có khả năng hướng các em đến những hành vi không đúng, ảnh hưởng xấu đến sự phát triển tâm lý. Về phương diện lối sống, tính cách, đạo đức: Từ những suy nghĩ lệch lạc về hành động trả thù, học sinh vô tình hướng về cái xấu, chạy theo những hành động bạo lực để trừng phạt những người hại mình. Nói như cô giáo Nguyễn Kim Loan (Trường THPT Trường Chinh - Gia Lai): “Tiếp nhận theo chiều hướng xấu, ảnh hưởng và hình thành cách trả thù phi đạo đức”. Điều này không chỉ gây tác hại đến bản thân học sinh mà còn ảnh hưởng đến tâm lý, đạo đức cộng đồng... Về phương diện nhận thức về bạo lực và hận thù: Thời của cổ tích, con người còn sống theo bản năng, tư duy đơn giản. Với họ, không tồn tại cái gọi là pháp lý, pháp luật. Trên một phương diện nhất định, lối hành xử như Tấm có thể gây ra những ngộ nhận về một kiểu trả thù rất nguy hại cho xã hội. Đặc biệt, học sinh chúng ta còn chưa có sự chín chắn, sâu sắc trong nhận thức nên dễ sinh ra tâm lý trả thù cực đoan, dẫn đến những hành động đáng tiếc... Về phương diện tình cảm: Hành động trả thù dã man đó không phù hợp với bản chất nhân vật Tấm vì Tấm là một cô gái trong sáng, nhân hậu. Việc Tấm nghĩ ra cách trả thù ghê sợ như vậy đã khiến cô giáo Nguyễn Thanh Tùng (Trường THPT Huỳnh Thúc Kháng - Gia Lai) nghĩ rằng: “Tấm còn độc ác hơn cả mẹ con Cám. Tại sao một người phụ nữ hiền lành lại có thể nghĩ ra cách trả thù ghê rợn như vậy?”. Câu hỏi của cô giáo Nguyễn Thanh Tùng cũng là cách đặt vấn đề của hàng triệu người đã từng yêu mến truyện Tấm Cám. Hơn thế, quan hệ giữa Tấm và mẹ con Cám là mối quan hệ con chồng - dì ghẻ - con dì ghẻ. Mối quan hệ tế nhị này hiện nay có nhiều trong xã hội. Việc những người trong gia đình mưu hại, giết chết lẫn nhau sẽ tạo ra một mối tình cảm xấu, tác động rất lớn đến những học sinh có hoàn cảnh tương tự.

Theo tôi, để lý giải một vấn đề vốn đã ăn sâu vào tâm thức dân gian là điều không dễ. Việc một cô Tấm hiền lành, nhân hậu là thế, cả một đời chịu thương, chịu khó, ngây thơ (đến mức nhu nhược), ấy vậy mà chỉ trong khoảnh khắc, bằng một hành động (có tính toán, chủ ý, chủ động) đã làm người đọc phải bất ngờ, kinh ngạc. Sự thay đổi về tính cách và hành động của Tấm làm người đọc hoang mang, thậm chí nghi ngờ. Phải chăng, cuộc đời này không tồn tại những giấc mơ - những câu chuyện cổ - và những con người tốt bụng, lương thiện, vị tha?

Có thể nói, theo đa số, phần kết thúc của truyện đã tạo một ấn tượng không tốt về Tấm - làm mất đi hình ảnh đẹp về một cô gái hiền lành, chân chất, khiến người ta có thể đặt dấu hỏi về niềm tin, về lẽ công bằng: Phải chăng, khi người hiền tiêu diệt điều ác thì tự tay họ lại tạo ra một điều ác mới? Cô giáo Phạm Thị Ninh Thủy (Trường THPT Hùng Vương - Bình Định) viết: “Hành động diệt trừ cái ác đến tận cùng và làm cho mọi người nhận thức được: không nên làm điều ác là đúng. Tuy nhiên, hành động đó lại là do phe thiện, phe chính nghĩa làm thì sẽ phản tác dụng trong việc tôn vinh điều thiện”. Thầy giáo Đặng Văn Du (Trường THPT PleiKu - Gia Lai) cho rằng hành động đó “quá rùng rợn”, “thể hiện sự nông nổi của kẻ sớm nhận vinh quang, thắng lợi”, “mọi nguồn gốc tốt đẹp trong cô Tấm hiền hậu, trong sáng, tốt bụng đã mất đi khi cô trở thành hoàng hậu”. Trong bài Thử xem lại truyện Tấm Cám, luật sư Huỳnh Phúc nói, ông luôn “bị ám ảnh về hành động của Tấm”, và nỗi ám ảnh này không chỉ riêng bản thân ông mà nó còn “gây rợn” cho nhiều thế hệ trong gia đình ông. Từ đó, tác giả đi đến kết luận: “Trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, Tấm Cám có lẽ là truyện duy nhất mà cái thiện ở thế thắng lại xử cái ác tàn bạo như thế”⁽³⁾.

Tự thẳm sâu trong tâm hồn mỗi người đều có một cách lý giải, cách hiểu và đánh giá đoạn kết truyện Tấm Cám. Tuy nhiên, xét nhiều góc độ thì hành động trả thù của Tấm đã tác động không tốt về mặt tình cảm đối với giáo viên và học sinh trong quá trình tiếp nhận văn bản.

b) Về phía học sinh

Câu 1, có 26,58% học sinh nói “không”; 73,42% “thích”.

Câu 2: có 6,25% cho rằng Tấm ác; 31,75% nhận xét Tấm hiền; 52% nói Tấm vừa hiền vừa ác.

Câu 3: 25% đồng tình và 75% không đồng tình.

Kết quả trên cho thấy, có quá nhiều học sinh không thích đoạn kết truyện Tấm Cám. Tôi nói “quá nhiều” có vẻ không đúng khi có tới 73,42% học sinh thích Tấm Cám, trong khi số “không thích” chỉ có 26,58 %. Thật ra, con số 26,58% nếu tính theo cấp độ so sánh thì đúng là nhỏ hơn nhiều so với 73,42% nhưng nó lại phản ảnh một hiện trạng, một thực tế đáng buồn mà bản thân chúng ta thấy kinh ngạc - hình ảnh đại diện cho phe thiện, phe chính nghĩa lại không chiếm được hết thảy sự đồng tình, yêu mến của mọi người. Đáng ngạc nhiên, nhân vật đại diện cho cái thiện, cái tốt đẹp lại có sự phân thân giữa hai chiều tình cảm: vừa hiền vừa ác trong cái nhìn của người tiếp nhận.

Giải thích điều này, đa phần các em học sinh cho rằng ở Tấm có hai tính cách. Một cô Tấm hiền lành, trong sáng và một cô Tấm độc ác, tàn nhẫn. Em Nguyễn Thị Thu Trang (Trường THPT chuyên Hùng Vương - Gia Lai) viết: “Truyện đã dạy em biết vượt lên hoàn cảnh, yêu cuộc sống và khát khao được sống, giá kết thúc truyện sẽ vẫn là một cô Tấm giàu lòng vị tha, tốt bụng thì Tấm Cám là một câu chuyện cổ hay nhất”. Hay Cao Lê Như Quỳnh (Trường THPT Chuyên Lê Quý Đôn - Bình Định) nghi ngờ: “Đọc truyện Tấm Cám, em có cảm tưởng như nhìn thấy hai cô Tấm, một ngoan hiền, vị tha; một dữ dằn, tàn nhẫn. Dường như, có sự không nhất quán trong việc xây dựng nhân vật của tác giả dân gian khi viết Tấm Cám”. Nguyễn Võ Thanh Nhã (Trường THPT PleiKu) đặt vấn đề: “Một cô Tấm hiền lành sao lại nỡ giết người, mà đó lại là người em cùng dòng máu”. Nguyễn Thị Mỹ Hằng (Trường THPT PleiKu) cũng viết: “Tấm hiền nhưng đến lúc hưởng hạnh phúc thì quên đi mọi tình nghĩa”. Thật đau lòng khi học sinh chúng ta, những trái tim trong sáng, ngây thơ lại có cái nhìn không thiện cảm đến vậy khi nói về Tấm.

Nhìn rộng ra, em Đặng Thị Diễm Chi (Trường THPT Hùng Vương - Bình Định) lập luận: “Hổ dữ còn không ăn thịt con, thế nhưng Tấm lại đưa mẹ Cám vào tình huống quá tàn nhẫn - ăn thịt con mình. Hành động này quá ác độc”. Còn em Trịnh Hữu Hạnh (Trường THPT PleiKu) lại có cái nhìn tinh tế: “Em nghĩ, nếu người nước ngoài đọc Tấm Cám, họ sẽ không bao giờ cảm nhận được nét hiền dịu, nhu mì của phụ nữ Việt Nam. Họ sẽ hiểu nhầm Tấm là sau bao nhiêu lần chết đi sống lại, rốt cuộc chỉ để trả thù. Hóa ra, Tấm còn độc ác hơn cả Cám”. Thái Việt Nguyên (Trường THPT Chuyên Lê Quý Đôn - Bình Định) xác định: “Truyện dân gian bao giờ cũng mang tính giáo dục cao, sao Tấm Cám lại đề cao tội ác?”.

Truyện cổ tích là truyện dân gian, khởi điểm từ dân gian và lưu truyền, tồn tại cũng từ dân gian. Bản thân truyện cổ tích có một sức sống mạnh mẽ không gì thay thế được trong đời sống tinh thần của con người. Chính vì vậy, việc để lại một hình ảnh “không đẹp”, “không thiện cảm” như vậy trong những trang sách, đối với các em là điều không công bằng, nếu không nói là phản tác dụng giáo dục.

Về câu 4 (giáo viên và học sinh), có 17,85 % giáo viên và 28,47% học sinh (nhóm 1) không đồng tình, 82,15% giáo viên và 71,53% học sinh (nhóm 2) đồng tình với việc viết lại phần kết như SGK Văn 10.

Lý do của nhóm 1 là truyện Tấm Cám tồn tại bao đời và đã ăn sâu trong lòng mọi người, không thể thay đổi được. Và hành động Tấm giết Cám, làm mắm cho mẹ Cám ăn là một sự trừng phạt thích đáng cho những kẻ chuyên làm điều ác. Việc thay đổi, chỉnh sửa phần kết của văn bản là việc làm gượng ép. Theo cô giáo Nguyễn Thị Thanh (Trường THPT Nguyễn Tất Thành - Gia Lai): “Việc thay đổi kết thúc (như SGK Văn 10) gây thắc mắc, hoang mang, thậm chí càng khơi gợi sự tò mò, dễ dẫn đến những ngộ nhận đáng tiếc”.

Ở nhóm 2 có nhiều ý kiến, nhưng tập trung nhất ở những lý do sau: Theo em Trần Thị Thanh Thảo (Trường THPT Chuyên Hùng Vương): “Viết lại để kết thúc phù hợp với mạch truyện, viết lại để làm nên một cô Tấm tốt đẹp hơn, viết lại để khẳng định cái ác chắc chắn sẽ bị khuất phục trước cái đẹp, cái lương thiện; đồng thời giáo dục cho thế hệ trẻ lòng vị tha, bao dung trong cuộc sống. Em nghĩ, nếu được như vậy thì ý nghĩa truyện càng tăng lên rất nhiều”. Theo Lê Nguyễn Hoàng Thùy (Trường THPT Trần Cao Vân - Bình Định): “Tấm Cám là câu chuyện cổ được nhiều em nhỏ biết đến, có thể xem nó là một câu chuyện giáo dục trẻ em lòng thương người, nhân cách sống, lòng vị tha. Vì vậy, theo em, nên viết lại để truyện có một kết thúc nhân đạo hơn”. Theo Lê Minh Chiến (Trường THPT Kon Tum): “Viết lại truyện Tấm Cám như SGK Văn 10 mang tính chất nhẹ nhàng, không gây cảm giác man rợ về hành động trả thù của Tấm, đồng thời còn giúp người đọc có cái nhìn thiện cảm hơn về nhân vật Tấm”...

 Có thể nói, theo ý kiến chung (72%), đoạn kết như SGK Văn 10 là một cách kết thúc nhẹ nhàng, phù hợp với tâm lý, đặc điểm lứa tuổi học sinh THPT.

Đại văn hào Lev Tolstoi cho rằng: “Văn học phải làm cho trái tim con người trở nên thông minh hơn. Đó là một trong những chức năng quan trọng của văn chương”. Thiết nghĩ, văn học trong nhà trường không chỉ giúp học sinh ngày càng lĩnh hội những tri thức mới mà nhiệm vụ hàng đầu của nó là bồi dưỡng, nâng cao cái đẹp trong tâm hồn, giúp các em có được một trái tim trong sáng, nhân hậu, tràn đầy tình thương. Hiểu rõ tầm quan trọng và ảnh hưởng của văn học đến hành vi, đạo đức, lối sống của học sinh nên trong quá trình biên soạn và chọn lọc, những nhà nghiên cứu, giảng dạy luôn có sự thay đổi, chỉnh lý, bổ sung nội dung chương trình phù hợp với mục đích giáo dục. Việc thay đổi đoạn kết thúc truyện Tấm Cám trong SGK Văn 10 hiện nay ít nhất cũng đã giải quyết phần nào lúng túng và khó khăn của giáo viên và học sinh trong quá trình giảng dạy, phân tích tác phẩm. Về phía giáo viên, có được sự thoải mái, tự tin, bớt đi phần định hướng, giải thích. Về phía học sinh, có được cách nhìn, cách nghĩ theo hướng tích cực, thống nhất về tính cách nhân vật Tấm. Nói tóm lại, sự thay đổi phần kết của truyện, một mặt vừa đảm bảo chức năng giáo dục, thẩm mỹ của một tác phẩm văn học; mặt khác, vẫn đảm bảo được đặc trưng của truyện cổ tích là hướng về lối kết thúc có hậu. Ý nghĩa từ việc lược giản, chỉnh sửa, thay đổi một số nội dung tác phẩm cho phù hợp mục tiêu giảng dạy đã thể hiện quan điểm của những người biên soạn sách giáo khoa là hướng về đối tượng tiếp nhận, làm thế nào để chất lượng, tác động và ảnh hưởng của mỗi tác phẩm đối với học sinh trong quá trình tiếp nhận mang lại hiệu quả cao nhất.

Tuy nhiên, truyện Tấm Cám từ khi ra đời đến nay đã có đời sống riêng và tồn tại trong lòng người đọc với nhiều sắc thái tình cảm. Việc thay đổi phần kết của truyện chỉ là phương cách tạm thời, sử dụng cho học sinh bậc THPT. Như vậy, mỗi học sinh THPT sẽ có hai văn bản truyện Tấm Cám, một văn bản được học trong nhà trường và một văn bản đọc từ các bộ hợp tuyển, tuyển tập truyện cổ tích và từ phía đời sống văn học dân gian. Người giáo viên cần biết và chủ động chuẩn bị đủ vốn kiến thức để giúp các em xử lí tốt khi xảy ra những so sánh văn bản. Hy vọng với vốn sống, vốn tri thức và những hiểu biết sâu rộng, toàn diện của bậc sinh viên cao đẳng và đại học, phần kết của truyện sẽ là những khám phá mới, mở ra những hướng nhìn đúng đắn, phù hợp về giá trị nhân văn cũng như vẻ đẹp của Tấm Cám trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam⁽⁴⁾…

_____________

(1) Phạm Xuân Nguyên: Đôi điều suy nghĩ về truyện “Tấm Cám”. Tạp chí Văn hóa dân gian, số 2-1994, tr.50-52.

(2) Ngữ văn 10 - Nâng cao, Tập I (Trần Đình Sử tổng chủ biên). Tái bản. Nxb. Giáo dục, H, 2007, tr.76-82.

(3) Huỳnh Phúc: Thử xem lại truyện “Tấm Cám”. Tạp chí Văn học và dư luận, số 1-1991, tr.50-51.

(4) Xem thêm Chu Xuân Diên: Về cái chết của mẹ con người dì ghẻ trong truyện “Tấm Cám”. Tạp chí Văn học, số 3-2000, tr.13-20.

- Nguyên Hà: Truyện kể dân gian với việc giáo dục học sinh phổ thông cơ sở ở Việt Nam. Tạp chí Văn hóa dân gian, số 4-1994, tr.61.

- Nguyễn Thanh Hùng: “Tấm Cám” và sự bội ước cổ tích, in trong Hiểu văn dạy văn. Nxb. Giáo dục, H, 2000, tr.139.

- Nguyễn Thị Thanh Hương: Về mối quan hệ giữa sự tác động của văn chương và sự tiếp nhận của độc giả. Tạp chí Văn học, số 11-1998, tr.48.