MỘT VÀI TƯ LIỆU NHẬN ĐỊNH VỀ NGUYỄN THI

MỘT VÀI TƯ LIỆU NHẬN ĐỊNH VỀ NGUYỄN THI

NHỮNG ĐỨA CON TRONG GIA ĐÌNH – NGUYỄN THI

“… Nguyễn Thi có xu hướng bám sát hiện thực một cách nghiêm nhặt, không chịu thả mình theo những tưởng tượng dễ dãi và thường trung thành với nguyên mẫu xã hội mà ông lựa chọn trong thực tại. Ông chủ yếu viết về nông dân trong cách mạng dân tộc dân chủ nóng bỏng, quyết liệt. Ông không ngần ngại khi viết về hi sinh gian khổ, nhưng tác phẩm luôn luôn toát lên không khí lạc quan. Ông đã tạo được sự hài hoà giữa chiều sâu của hiện thực với tầm cao của lí tưởng và thẩm mĩ. Nguyễn Thi đã hình thành được một phong cách nghệ thuật độc đáo: phong cách dân gian giàu tính hiện đại, sắc sảo mà vẫn rất trữ tình; nhân vật được trình bày trong mối quan hệ phức tạp và trong sự vận động, phát triển; chi tiết chọn lọc hàm chứa chiều sâu triết lí; lối kể truyện tự nhiên như chính cuộc sống vậy”.

in trong Từ điển văn học bộ mới, mục Nguyễn Thi, do Trần Hữu Tá biên soạn, Nxb Thế giới, 2004.

“[…] Văn xuôi Nguyễn Thi tuy cũng nằm trong khuynh hướng hiện thực nhưng lại đại tới sự tổng hợp nhiều sắc thái thẩm mĩ đa dạng và thống nhất. Hiện thực cách mạng được biểu hiện ở cả cái dữ dội gay gắt nhất của nó và cả trong cuộc sống, sinh hoạt hằng ngày. Ở Nguyễn Thi lịch sử đã thấm sâu vào cái hằng ngày, nội dung sữ thi của thời đại đã thấm nhuần vào mọi biểu hiện của đời sống, sinh hoạt, thế sự, đời tư, những vấn đề bức xúc của vận mệnh dân tộc, giai cấp trở thành vấn đề của mỗi gia đình, mỗi cuộc đời. Nhân vật của Nguyễn Thi mang khát vọng giải phóng của dân tộc và nhân dân, là những con người sử thi thực sự nhưng không bị ước lệ hoá, lí tưởng hoá mà vẫn hiện ra trong môi trường của đời sống sinh hoạt hằng ngày. Ở truyện ngắn và kí Nguyễn Thi, bên cạnh cái hiện thực dữ dội với những  xung đột gay gắt, quyết liệt lại vẫn có một chất trữ tình trong trẻo, nồng hậu và cả sự hồn nhiên, trẻ trung toát ra từ đời sống của những người nông dân Nam Bộ giàu sức sống, khoẻ khoắn và lạc quan. Nguyễn Thi cũng không thiếu những chân lí sâu sắc của đời sống cách mạng, nhưng có điều là những chân lí ấy được cảm nhận và nói lên một cách bình dị, cụ thể mà sâu sắc, đậm chất dân gian […]”

Nguyễn Văn Long, Sự vận động và những thành tựu văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975, in trong Văn học Việt Nam trong thời đại mới, Nxb GD, 2001, 176.

“Nguyễn Thi đã dành cho chúng ta những trang sách thật quý. Nói về thành công của một nhà văn dĩ nhiên phải kể đến nhiều yếu tố. Song nói gì thì nói, điều quan trọng nhất là tâm hồn tác giả. Nguyễn Thi là một tâm hồn tha thiết yêu thương và căm thù mãnh liệt. Điều đó khiến cho nhưng trang viết của anh thật giàu có về hình tượng, và mỗi hình tượng đều rung động chúng ta sâu sắc. ta hiểu lòng yêu quê hương của anh thiết tha nhường nào trong cái lấp lánh cuồn cuộn của sông Sài Gòn vào đầu mùa tôm, nước pha bạc khi anh bước chân vào vùng đất thép Củ Chi; qua hình ảnh những cây dừa vòi vọi hiên ngang vươn những tàu lá rẽ ngôi ra hong nắng giữa bầu trời trong xanh và lộng gió vùng Tam Ngãi… Không gian và thời gian của Nguyễn Thi luôn luôn chứa đầy âm thanh, màu sắc, hương vị, tất cả thấm đượm một cái gì như hồn đất nước, hồn dân tộc từ xưa vẫn sinh sống trong không khí ta thở, trong mái xuồng vừa cập bến, trong tiêng sào hái quả và mùa quả chín, trong tiếng chày đập đất vang vọng trên cánh đồng hay tiếng hát dưa em lảnh lót giữa trưa hè…

[…]

Nhưng về mặt bút pháp, đọc Nguyễn Thi, tôi lại phảng phất nghĩ đến Nam Cao. Có phải hai nhà văn đều có xu hứơng bám sát lấy hiện thực một cách nghiêm ngặt, không chịu thả mình theo những tưởng tượng dễ dãi, và thường trung thành với nguyên mẫu mà họ lựa chọn trong thực tại? Có điều ngày xưa Nam Cao chọn ở tầng lớp tiểu tư sản trí htức nghèo và những người nông dân cùng quẫn. Ngày nay Nguyễn Thi chọn ở những người anh hùng xuất thân từ quần chúng lao khổ và quật cường dưới lá cờ cách mạng.

Nhưng có lẽ chỗ gặp gỡ chủ yếu của hai cây bút này là ở sự hiểu biết cặn kẽ tâm lí con người, ở khả năng nhập thẳng vào dòng tâm tư của nhân vật để quan sát, phát hiện và phân tích một cách tỉ mỉ, đồng thời thông qua đó mà dẫn dắt câu chuyện một cách linh hoạt. Những đứa con trong gia đình có thể coi là một truyện ngắn xuất sắc nhất của Nguyễn Thi về phương diện này.

Câu chuyện bi thương mà hùng tráng, dữ dội mà chan chứa ân tình được thuật lại qua dòng hồi ức khi đứt khi nối của một anh tân binh dũng cảm bị trọng thương và lạc đồng đội giữa chiến trường, sau một trận đánh ác liệt còn để lại khói lửa mù mịt và xác giặc ngổn ngang. Lối kể chuyện theo quan điểm nhân vật này cùng một lúc trình bày được câu chuyện từ ngọn nguồn xa xưa của nó, vừa biểu hiện được đặc điểm tính cách nhân vật, đồng thời những hiện tượng, những sự việc bình thường cũng trở nên hấp dẫn. Ta hiểu đây là một chú giải phóng quân còn rất trẻ, xuất thân từ một gia đình nông dân nghèo vùng đồng bằng Nam Bộ: “Việt tỉnh dậy lần thứ hai lúc trời lất phất mưa. Tiếng máy bay tắt hẳn, chỉ còn hơi gió lạnh đang lùa trên má. Ếch nhái kêu dậy lên. Việt lắng nghe, đúng là những con ếch nái bụng tròn vo, mắt thồi lồi, hay ngồi liếm mép kêu uôm uôm. Có ai đi soi ếch gần đây không? Ở quê Việt, những đêm như đêm nay, đèn soi nhấp nhoáng đầy đồng…”. Dĩ nhiên đây không phải chỉ là chuyện thủ pháp nghệ thuật. Hay nói một cách khác, sở dĩ có được thủ pháp ấy là do nhà văn am hiểu sâu sắc và đồng cảm thực sự với nhân vật của mình. Điều đó giúp Nguyễn Thi có bản lĩnh không chịu lùi bước khi cần biểu hiện những tâm trạng nửa mơ nửa thức, nửa điên nửa tỉnh, tâm trạng đang trong quá trình tự xác định khi trái tim đã cảm thấy mà lí trí chưa nhận ra, tình trạng con người chưa tự chủ được, tâm trí tản mạn, bối rối, quằn quại…”

Nguyễn Đăng Mạnh, ‘Sức sống ngòi bút Nguyễn Thi’, in trong Nhà văn, tư tưởng và phong cách, Nxb Văn học, HN, 1983.